اعسار چیست ؟ ناتوانی از پرداخت هزینه دادرسی

اعسار به ناتوانی مالی گفته می‌شود و انواع مختلفی دارد؛ کسانی که با مسایل حقوقی آشنایی دارند کم‌ و بیش تا این اندازه با مفهوم اعسار ‌آشنا هستند؛ اما باید خاطرنشان کرد که در میان انواع مختلف اعسار، بیشتر اعسار «محکوم‌به» را شناخته شده است که به معنی ناتوانی مالی از پرداخت مالی است که به موجب حکم دادگاه باید پرداخت شود. در این فرض حکمی صادر شده است و بر اساس آن مالی باید پرداخت شود؛ اما محکوم ادعا می‌کند که توانایی مالی پرداخت آن را ندارد و باید به صورت قسطی پرداخت کند و از دادگاه درخواست قسط‌بندی می‌کند.

اما یک نوع دیگر از اعسار مربوط به زمانی است که هنوز حتی به دعوا رسیدگی هم نشده است، چه برسد به اینکه رای در مورد آن صادر شده باشد؛ یعنی خواهان در همان ابتدای شروع یک دعوا از دادگاه درخواست می‌کند که با به رسمیت شناختن ناتوانی مالی او موقتا او را از پرداختن هزینه دادرسی معاف کند. در قالب تحلیل یک پرونده حقوقی به بررسی موضوع اعسار از پرداخت هزینه دادرسی می‌پردازیم.

ناتوانی از پرداخت هزینه دادرسی

بسیار مشاهده می‌شود که در دعاوی مالی که میزان خواسته آن مبلغ قابل توجهی است، خواهان طلبکار به دلیل ناتوانی از پرداخت هزینه دادرسی که گاه ناشی از وصول نشدن طلب وی از بدهکار مربوط است، از مطالبه حقوق خود در مراجع قانونی باز می‌ماند. قانونگذار در راستای تحقق حق دادخواهی برای همه افراد که در اصل 34 قانون اساسی مورد تاکید قرار گرفته است، راهکارهایی را پیش‌بینی کرده تا اعسار و ناتوانی مالی، در صورت اثبات در محضر دادگاه مانعی برای دادخواهی افراد نباشد. در این راستا ماده 504 مقرر می‌دارد که معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تادیه آن نیست. در ذیل به بررسی نمونه‌ای از آرایی که در این زمینه از دادگاه عمومی حقوقی صادر شده است، می‌پردازیم.

خواهان، فرشید… با تقدیم دادخواستی به دادگاه عمومی حقوقی چنین اظهار داشته است که بر اساس فاکتورهای مربوط به فروش مرغ به خوانده، محمد…، مبلغ 1427170000 ریال از وی طلب دارد که پس از مراجعات پی‌درپی به مشارالیه برای مطالبه وجوه مستند به صورت حساب‌ها، هیچ‌گونه اقدامی از جانب خوانده در جهت پرداخت بدهی خود به خواهان صورت نگرفته است. بر این اساس خواهان از دادگاه رسیدگی و صدور حکم مبنی بر مطالبه وجوه صورت‌ حساب‌های تقدیمی به انضمام خسارت تاخیر تادیه و مجموع خسارات دادرسی، از جمله هزینه دادرسی، را تقاضا کرد. خواهان با اشاره به عدم تمکن مالی برای پرداخت هزینه دادرسی به مبلغ دو میلیون و هشتصد و چهل و هشت هزار تومان و بروز عسر و حرج برای وی در صورت پرداخت آن از یک سو و نیز نیاز مبرم به خواسته دعوا از سوی دیگر، به استناد مواد 504 الی 506 قانون آیین دادرسی مدنی از دادگاه پذیرش درخواست اعسار و معافیت از پرداخت هزینه دادرسی را درخواست کرده بود.

دلایل و مدارک اعسار از هزینه دادرسی

ادله و مدارکی که خواهان برای اثبات ادعاهای خود منضم به دادخواست کرده بود مشتمل بر رونوشت صورت‌حساب‌ها و استشهادیه تهیه شده از شهود در خصوص شهادت به اعسار خواهان می‌شد. البته دفتر دادگاه استشهادیه ارائه شده را با استناد به مشخص نبودن مشخصات گواهان و نیز عدم پیوست شهادت‌نامه تنظیم شده طبق ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی فاقد شرایط قانونی اعلام می‌کند. ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می‌دارد که در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگی او مطلع هستند به دادخواست ضمیمه شود و مشتمل بر مشخصات، شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تادیه هزینه دادرسی با تصریح به میزان دقیق آن باشد.‌ به علاوه شهود باید منشأ اطلاعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذکر کنند. بنابراین استشهادیه‌ای که فاقد این شرایط باشد برای شهادت نسبت به اعسار مدعی ناکافی و غیر معتبر است و دفتر دادگاه اقدام به صدور اخطار رفع نقص می‌کند؛ پس از رفع نقص مذکور وقت برای جلسه دادرسی تعیین می‌شود.

رسیدگی به ادعای اعسار در جلسه رسیدگی

در جلسه دادرسی پس از اینکه خواهان شهود خود را معرفی می‌کند و از دادگاه تقاضای استماع شهادت آنها را به عمل می‌آورد، دادگاه اقدام به صدور قرار استماع گواهی گواهان و اخذ شهادت آنها می‌کند. گواهان ضمن معرفی خود و پس از التزام به راستگویی و ادای سوگند با تاکید بر آگاهی از مقررات شهادت کذب و مجازات آن، اعلام می‌دارند که با طرفین دعوی رابطه خویشی و خادم و مخدومی ندارد و سابقه محکومیت کیفری نیز ندارند. شهود اعلام می‌دارند که مدت هشت سال با خواهان همکاری داشته‌اند. وی سابقا از وضع مالی خوبی برخوردار بوده است ولی در حال حاضر در وضعیت مالی نامناسبی به سر می‌برد و به شغل کارگری اشتغال دارد و در مکان نامعلومی زندگی می‌کند.

دادگاه بر اساس تقاضای خواهان مبنی بر صدور حکم اعسار اقدام به صدور رای می‌کند و چنین اشعار می‌دارد که در خصوص دعوای آقای فرشید… به طرفیت خوانده محمد به خواسته اعسار از پرداخت هزینه دادرسی به مبلغ 28403400 ریال، دادگاه با عنایت به مندرجات دادخواست تقدیمی و شهادت شهود معرفی‌شده خواهان که هر دو به عدم توان مالی مشارالیه برای پرداخت هزینه دادرسی گواهی داده‌اند و با توجه به اینکه خوانده ضمن عدم حضور در جلسه دادرسی، در مقابل دعوای مطروحه ایراد و دفاع موثری به عمل نیاورده است، بنابراین دعوی خواهان را موجه تشخیص داده و با استناد به مواد 504 و 507 قانون آیین دادرسی مدنی حکم اعسار خواهان از پرداخت هزینه دادرسی مورد بحث را صادر می‌کند.

رسیدگی به اصل خواسته

پس از صدور حکم دادگاه مبنی بر اعسار خواهان از پرداخت هزینه دادرسی وقت دادرسی برای رسیدگی به خواسته مطالبه وجه چک تعیین و جلسه دادرسی در موعد مقرر تشکیل می‌شود. دادگاه در این جلسه دادرسی با توجه به مندرجات پرونده به شرح ذیل اقدام به صدور رای می‌کند: «در خصوص دعوای خواهان فرشید… به طرفیت خوانده محمد … به خواسته صدور حکم مبنی بر مطالبه وجه به میزان 1420170000 ریال بابت فاکتورهای فروش به انضمام خسارات دادرسی و تاخیر تادیه به شرحی که خواهان اشعار داشته، مقداری مرغ به خوانده فروخته و مشارالیه از پرداخت وجه آن به خواهان امتناع می‌ورزد. دادگاه با توجه به محتویات پرونده، اظهارات خواهان، فاکتورهای تقدیمی با وصف تعهد خوانده پرداخت وجه آن در ذیل مستندات ابرازی، عدم حضور خوانده در جلسه دادرسی و عدم ارسال لایحه علی‌رغم ابلاغ واقعی، دعوی مورد قیام را وارد تشخیص داد و با استناد به مواد 198 و 519 و 522 قانون آئین دادرسی مدنی، حکم به محکومیت خوانده به پرداخت مبلغ یک میلیارد و چهارصد و بیست میلیون و یکصد و هفتاد هزار ریال به انضمام هزینه دادرسی و خسارت تاخیر تادیه با احتساب شاخص بانک مرکزی قابل محاسبه در اجرای احکام صادر کرد …»

طرح دعوای اعسار از هزینه دادرسی

دعوای اعسار از هزینه دادرسی را به دو طریق می‌توانیم اقامه کنیم:

1- طرح با دعوی اصلی

2- طرح از طریق ارائه دادخواست مستقل

فرقی نمی‌کند از کدام مسیر اقدام کنیم ولی به هر حال اگر دلیل مدعی اعسار شهادت شهود باشد، معرفی دو شاهد ضروری است. به محض وصول دادخواست اعسار، مدیر دفتر ظرف دو روز پرونده را به نظر قاضی می‌رساند تا چنانچه قاضی شهادت شهود را در دادگاه ضروری بداند، طرفین دعوا همراه با شهود در دادگاه حاضر شوند، در هر صورت، شهود باید از وضعیت مالی و زندگانی مدعی اعسار و نیز از مشخصات، شغل و وسیله امرار معاش وی آگاه باشند و در حضور قاضی با سوگند شهادت دهند.

باید توجه داشته باشید که برای هر دعوایی باید به صورت جداگانه معافیت از هزینه دادرسی را درخواست کنید، مگر آنکه چند دعوی به طور همزمان علیه یک نفر مطرح شود که در این صورت قبولی اعسار در یک دعوی در دعاوی دیگر نیز و در تمام مراحل رسیدگی قابل استفاده است، مگر آنکه مدعی اعسار در جریان رسیدگی متمکن شود که در این صورت موظف به پرداخت هزینه دادرسی مربوطه خواهد بود.

برای شروع یک دعوای حقوقی نیاز به پرداخت هزینه دادرسی وجود دارد که این هزینه به ‌صورت ابطال تمبر دادرسی در دادخواست صورت می‌گیرد؛ اما در مواردی که خواهان توانایی پرداخت این هزینه را ندارد قانونگذار با تصویب قوانین مختلف از جمله «قانون اعسار» راه دسترسی به قانون و عدالت را برای عموم هموار کرده است؛ به این نحو که افرادی که خود را صاحب حق می‌دانند ولی توان و تمکن مالی طرح دعوی را ندارند، می‌توانند به حق خود نایل شوند. در این حالت خواهان می‌تواند با ارائه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی و ارائه دلایل عدم تمکن خود موقتا از تادیه هزینه دادرسی دعوی خود، چه در مرحله بدوی یا واخواهی ویا تجدیدنظر معاف شود.