چرا در ماه های حرام دیه افزایش پیدا می کند

• با توجه به ماده 299 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1370 اگر صدمه و فوت درماه های حرام و یا در حرم مكه معظمه واقع شود یك سوم ازنوع دیه كه محكوم‌علیه انتخاب نموده است برآن افزون میشود بنابراین تغلیظ دیه ارتباطی به نوع قتل ندارد.

عادت عرب در زمان گذشته این بود که در ماه‏های حرام، به جهت تقدس و موقعیت خاص این ماه‏ها، دست از جنگ می‏کشید و فارغ‌ از جنگ وخونریزی، به كاروزندگی وتجارت می پرداخت.

بعداز ظهور اسلام هم این موضوع مورد احترام مسلمانان وكفار قرار گرفت وبعنوان یك امر امضائی وارد دراسلام گردید. قرآن كریم به دفعات از جمله در آیات 194 و217 سوره بقره و 5 سوره توبه از ماههای حرام یاد نموده است این آیات برلزوم احترام ماههای حرام متفق‌القولند وقتل نیز هتك حرمتی است كه مستوجب تشدیدمجازات است.

افزایش مقدار دیه در ماه‏های حرام، موضوعی است که هم در کتاب‏های فقهی هم در قانون مجازات اسلامی ذکر شده که در ماه‏های حرام، دیه از هر نوع که باشد، یک سوم اضافه می‏شود.ماده 299 قانون مجازات اسلامی با اشاره به ماههای حرام، بیان داشته است كه چنانچه صدمه وفوت دراین ماهها و یا درحرم مكه معظمه واقع شود موجب تشدید مجازات تا یك سوم دیه انتخابی میگردد.

از این رو برآنیم تا جوانب حقوقی و فقهی ماده 299 قانون مجازات اسلامی را مورد بررسی قرار دهیم .

در کتابهای فقهی افزایش دیه با تعبیر “تغلیظ دیه در ماه‏های حرام” آمده است. تغلیظ در لغت به معنای غلیظ كردن و چیزی را بركسی سخت و درشت‌كردن است. دیه در لغت به معنای «خونبها» بوده و در اصطلاح حقوق و فقه اسلامی «دیه مالی است كه از طرف شارع برای جنایت تعیین شده است». (ماده15 قانون مجازات اسلامی) و نیز ماده294 «قانون مجازات اسلامی» دیه را چنین تعریف كرده است «دیه مالی است كه به سبب جنایت بر نفس یا عضو، به مجنیٌ علیه یا به ولی یا اولیاء دم او داده می‌شود».

از دیدگاه اسلامی برخی زمانها و مكانها حرمت خاصّی دارند كه وقوع قتل در آنها، از نظر تمامی فقهای امامیه، موجب افزایش و تغلیظ دیه می‌شود، و در ماده299 «قانون مجازات اسلامی» به شرح زیر منعكس شده است، «دیه قتل در صورتی كه صدمه و فوت هر دو در یكی از چهار ماه حرام (رجب،ذیقعده، ذیحجه، محرم) و یا در حرم مكّه معظمه واقع شود، علاوه بر یكی از موارد شش گانه مذكور در ماده 297، به عنوان تشدید مجازات باید یك سوم اضافه شود و سایر امكنه و ازمنه، هر چند متبرك باشند دارای این حكم نیستند.»

پرداخت دیه منوط بر این است كه صدمه وارده و فوت هر دو در یكی از ماههای حرام و یا در حرم مكّه معظمه واقع شده باشند. بدین معنا كه مثلاً صدمه در ماه ذیحجه وارد آمده و مصدوم در ماه محرم فوت نماید. بنابراین اگر صدمه وارده در ماه محرم و فوت فرد در ماه صفر انجام پذیرد، این امر موجب تغلیظ قرار نمی‌گیرد.

تغلیظ مذكور ماده 299 تنها در حالت قتل جاری می‌شود و به جنایات مادون نفس، حتی اگر دیه كامل داشته باشند تسری نمی‌یابد. تغلیظ فقط مربوط به وقتی است كه اولیای دم خواهان دریافت دیه به جای قصاص باشند (در قتل عمد) و در صورت اجرای قصاص، تغلیظ موضوعیت ندارد.

حال ممکن است این سوال مطرح شود که آیا فقط دیه قتل عمد در ماههای حرام موجب تغلیظ است یا سایر قتلها هم شامل می شود؟ اداره حقوقی قوه قضائیه نیز در پاسخ به این سوال طی نظریه شماره 6039 مورخ 20/7/1371 اظهار داشته‌است . « با توجه به ماده 299 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1370 اگر صدمه و فوت درماه های حرام و یا در حرم مكه معظمه واقع شود یك سوم ازنوع دیه كه محكوم‌علیه انتخاب نموده است برآن افزون میشود بنابراین تغلیظ دیه ارتباطی به نوع قتل ندارد.» لیکن شعبه 27 دیوان عالی‌كشور دردادنامه شماره 27/414مورخ 28/12/1370 برخلاف نظریه اداره حقوقی حكم صادر نموده وعنوان نموده است كه « درقتل خطای محض تغلیظ دیه وجود ندارد.» ماحصل كلام این كه درخصوص تعلق دیه به انواع قتل اختلاف‌نظر وجود دارد بایدجهت رفع مشكل چاره‌جویی نمود.آنچه مسلم است اینكه علت افزایش دیه در ماههای حرام بدلیل هتك حرمت به ماههای حرام است، پس نسبت دادن آن به شبه‌عمد وخطاء محض خالی از اشكال نیست چرا که در قتل شبه عمد و خطای محض مرتکب قصد بی احترامی به ماه حرام را نداشته و عمدی در کار نبوده است مانند قتل در جرایم رانندگی  .

لذا بنظر می‌رسد لازم است قانونگذار با بررسی دیدگاههای علما وحقوقدانان تكلیف این مسئله را روشن نماید. با این وجود رویه قضایی فعلی قتل خطاء محض را مشمول تغلیظ دیه نمیداند وفقط درخصوص قتل عمد وشبه‌عمد درماههای حرام حكم به تغلیظ دیه داده می‌شود.

یکی دیگر از مواردی که باعث تغلیظ دیه می شود قتل در حرم مكه معظمه میباشد .درآیات 191 سوره مباركه بقره و 97 سوره مباركه مائده، بصراحت ازكعبه ومسجدالحرام به احترام یاد شده است .

درخصوص تغلیظ دیه امام خمینی درمسأله 24باب مقادیر دیات فروض مختلف این مسئله را مطرح نموده است « اگر شخص در بیرون ازحرم تیری را به سمت كسی كه درداخل حرم است پرتاب نماید وباعث قتل او شود.مورد ازمصادیق تغلیظ محسوب میشود ولی اگر قاتل درداخل حرم باشد وتیری به خارج از حرم پرتاب كرده وشخصی را بكشد،ظاهردرعدم تغلیظ دیه است وهمچنین اگرمقتول درخارج ازحرم قرار داشته و تیری به او اصابت نماید و پس به داخل حرم برود ویا بالعكس درداخل حرم تیر به او اصابت نماید وبه خارج ازحرم برود و پس فوت نماید، مشمول تغلیظ دیه نمیگردد ،‌وتفاوتی نمیكند كه قاتل درحرم باشد یا خارج از آن .

نتیجه:

به هر تقدیر آنچه مورد قبول قانونگذار درماده 299 قانون مجازات اسلامی قرار گرفته است یك سوم هر نوعی است كه قاتل جهت پرداخت انتخاب كرده است . اداره حقوقی قوه‌قضائیه درنظریه شماره 2156/7 مورخ 16/6/1366 اظهار داشته است «مراد از ثلث اضافی ، یك سوم از همان نوع دیه‌ای كه انتخاب شده است میباشد …. تبدیل آن به قیمت ،‌موقوف به تراضی است واگر هیچ یك از انواع دیه دردسترس نباشد قیمت یوم‌الاداء معتبر است ».

پی‏نوشت‏ها:

1 – قانون دیات و مقتضیات زمانی، مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست جمهوری، ص 486.

2 – همان، ص 369.

3 – النهایة، سلسلة الینابیع الفقهیه، ص 121.

4 – وسائل الشیعه، ج 19، باب 3 از ابواب دیات النفس، ص 149، ح 1.

5 – قانون دیات و مقتضیات زمان، ص 501.

6 – قانون دیات و مقتضیات زمان، ص 508.

7 – مبانی تکمله – المنهاج، ج 2، ص 200.

8 – محشّای قانون مجازات اسلامی، ایرج گلدوزیان، ص 155.

ندا سادات پاکنهاد/وکیل پایه یک دادگستری