آشنایی با حق و حقوق متهم

• متهم می بایست در یک جلسه رسیدگی که قاضی بی طرف دارد محاکمه شود و اگر نیاز به کارشناس است حتما برای او تهیه کنند و اگر احتیاج به فرصت دارد حتما به او فرصت دفاع داده شود البته این گونه نشود که شاکی نیز متضرر شود.

حقوق متهم عبارت است از مجموعه امتیازات و امكاناتی كه در یك دادرسی منصفانه از بدو اتهام تا صدور حكم لازم است متهم از آن برخوردار باشد تا بتواند در مقابل ادعایی كه برخلاف فرض برائت، علیه او مطرح شده است از خود دفاع كند به طوریكه « دفاع از منافع جامعه نباید منجر به نادیده گرفتن حقوق متهمان گردد و به این سبب مقررات آئین دادرسی كیفری باید به گونه‌ای تنظیم شود كه علاوه بر رعایت حقوق جامعه، بی‌گناه را نیز در اثبات بی‌گناهی خود یاری كند.»

حقوق متهم در اسناد بین المللی و منطقه‌ای

در اعلامیه جهانی حقوق بشر به مواردی از قبیل منع تبعیض (ماده2) تساوی در برابر قانون (ماده7) منع شكنجه و حق برخورداری از دادگاه مستقل و بی‌طرف و برخورداری از محاكمه منصفانه و علنی (ماده10) اشاره شده است كه جزء حقوق همه انسان‌ها و نیز متهم می‌باشد.

ولی در ماده 14 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (1966) كه دولت ایران با تصویب قوه مقننه در تاریخ 17/2/1354 به آن پیوسته است حقوق متهمان بطور ویژه و با صراحت و جامعیت بیشتری بیان شده است.

برابر قانون اساسی متهم می تواند وکیل داشته باشد و در تمام مراحل رسیدگی وکیل وی در کنار او باشد ولی قانون آئین دادرسی کیفری اعلام می کند که در مراحل رسیدگی وکیل حق دفاع ندارد و فقط ناظر رسیدگی است (تماشاچی) اینجا سوالی مطرح است که هدف از حضور وکیل چیست؟ اگر قرار بر این است که وکیل اصلا حرف نزند پس چرا می آید؟

به نظر می بایست این مساله در اصلا ح قانون آیین دادرسی کیفری مدنظر قانونگذار قرار گیرد.

متهم می بایست در یک جلسه رسیدگی که قاضی بی طرف دارد محاکمه شود و اگر نیاز به کارشناس است حتما برای او تهیه کنند و اگر احتیاج به فرصت دارد حتما به او فرصت دفاع داده شود البته این گونه نشود که شاکی نیز متضرر شود.

در صورتی که متهم بزه ای مرتکب شده و این بزه از جمله مواردی نیست که حتما بازداشت باشد بازپرس می تواند با صدور قرار قانونی متهم را آزاد نماید. قرارها از الزام به قول شرف می باشد تا تودیع وثیقه ملکی. بعد از صدور کیفرخواست متهم می تواند نسبت به این موضوع اعتراض نماید با اعتراض متهم پرونده به دادگاه کیفری ارجاع می شود و در صورت نیاز قاضی کیفری می بایست دستور تشکیل جلسه و دعوت از طرفین نماید پس از رسیدگی در دادگاه قاضی کیفری می بایست رای صادر کند. اگر این رای برخلا ف نظر یکی از طرفین نباشد ایشان می تواند اعتراض کند و پرونده به دادگاه تجدیدنظر ارسال شود.

قضات دادگاه تجدیدنظر به چیزی رسیدگی می کنند که در دادگاه بدوی رسیدگی شده است و به ادعای جدید توجه نمی کنند. ضمنا قضات دادگاه تجدیدنظر مجازات را تشدید نمی کنند ولی می توانند مجازات را کمتر و حتی برائت دهند.

در هنگام رسیدگی در دادسرا ممکن است پرونده تحت نظر افسران اداره آگاهی قرار گیرد ماموران حق زدن، گرفتن و اقرار به زور، اذیت و آزار را ندارند چرا که متهم در جلسه دادگاه این مطالب را اعلام می کند و با توجه به اثبات تمام گفته ها و نوشته های متهم بی اعتبار تلقی می گردد.

رعایت حق سکوت

سوال؛ آیا متهم می تواند از پاسخ به سوالاتی که در بازجویی یا بازپرسی یا در دادگاه از او می شود خودداری کند؟ و به عبارت دیگر آیا متهم نمی تواند از پاسخ به سوالات طفره برود؟

ـ پاسخ؛ یکی از حقوق حقه هر متهم در این قبیل موقعیت ها (حق سکوت) است یعنی متهم حق دارد پاسخ سوالات را ندهد و سکوت کند و در این گونه موارد مرجع قضایی حق ندارد او را وادار به پاسخگویی کند بلکه فقط مکلف است سکوت متهم را صورتجلسه کند و برای کشف حقیقت راجع به ادله دیگر تحقیق کند.

رعایت حرمت و کرامت فرد دستگیر شده

نگهداری متهم در سلول انفرادی و تحقیق و بازجویی از وی در شرایط فشار و غیرعادی مثل تحقیق با چشم یا دست وپای بسته یا تحقیق و بازجویی در شب آن هم برای مدت طولانی به نحوی که مانع خواب متهم شود، خلاف مقررات قانونی است زیرا اعمال هر نوع شکنجه به افراد دستگیرشده ممنوع است، رعایت حرمت و کرامت انسانی کلیه متهمان از وظایف اساسی ماموران و متصدیان تحقیق است.

بنابراین ماموران و کسانی که کار تحقیق از متهم را انجام می دهند حق ندارند متهم را در شرایطی قرار دهند که حرمت و کرامت انسانی او تضییع شود و بلکه تکلیف دارند که با متهم طوری رفتار کنند که شخصیت انسانی او حفظ شود زیرا متهم کسی است که هنوز جرم او ثابت نشده و ممکن است که حتی بعد از اینکه تحقیقات تمام شد حکم برائت او صادر شود. هر چند که اگر مجرم هم شناخته شود، باز ماموران حق ندارند با او به طور غیرانسانی رفتار کنند. و نیز تا زمانی که حکم قطعی علیه کسی صادر نشده و ثابت نشده است که مجرم بوده است هیچ یک از مقامات قضایی حق ندارند که اتهام او را افشا کنند و لطمه به آبرو و حیثیت اشخاص وارد کنند.

« منشور حقوق متهم »

1)هر کس به ارتکاب جرمی متهم شود، حق دارد بیگناه فرض شود، مگر این که مجرمیت (مقصربودن) او بر اساس قانون محرز شود.

(اصل 37 قانون اساسی، بند 3 ماده 14 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی بند 1 ماده 11 اعلامیه جهانی حقوق بشر.)

2)هر متهمی حق دارد از مأموری که قصد جلب او را دارد، بخواهد مدارک شناسایی خود و نیز دستور قضایی متضمن دستگیری اش را به او نشان دهد (ضرورت عقلی)

3)هر متهمی حق دارد از مأموران بازجو بخواهد دراولین فرصت به خانواده وی اطلاع دهند تا از سرنوشت او مطلع شوند و در صورت لزوم برای آزادی او وثیقه یا کفیل آماده کنند (بند 5 ماده واحده قانون احترام به ازادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی.)

4)متهم حق دارد ظرف 10 روز به قراربازداشت خود اعتراض کند تا مرجع بالاتر بلافاصله و در وقت فوق العاده به آن رسیدگی نماید. این حق طبق قانون باید به متهم تفهیم شود (ماده 33 و تبصره ماده 147 قانون آیین دارسی کیفری وشق 2 بند (ن) ماده 3 قانون احیای دادسرا مصوب 1381)

5)چنانچه قرار التزام یا کفالت یا وثیقه برای متهم صادر گردید، او حق دارد با التزام یا معرفی کفیل متمکن و یا تودیع وثیقه حسب مورد بلافاصله آزاد شود (تبصره ماده 13 و ماده 137 قانون آیین دارسی کیفری)

6)هر متهمی حق دارد بداند که هیچ یک از ضابطین دادگستری بدون مجوز قضایی و بدون رعایت ترتیبات قانونی مجاز نیستند، وارد منزل او شده و آنجا را بازرسی و تفتیش نمایند (اصل 22 قانون اساسی ، 580 قانون مجازات اسلامی ، مواد 96 و 97 قانون آیین دادرسی کیفری.)

7)لازم است متهم بداند که هیچ یک ازضابطان دادگستری حق بازداشت او را ندارند، مگر در جرایم مشهود و در هرحال باید درنخستین فرصت ( حداکثر 24 ساعت) مراتب را به اطلاع مقام قضایی برسانند.

(ماده 24 قانون آیین دادرسی کیفری.)

8)متهم حق دارد حداکثر ظرف 24 ساعت از اتهام و دلایل آن مطلع شود . مرجع قضایی مکلف است ظرف مهلت مذکور آن را به وی تفهیم کند (اصل 32 قانون اساسی و ماده 127 قانون آیین دادرسی کیفری.)

9)متهم حق دارد پس ازخاتمه تحقیقات مقدماتی، پرونده اتهامی خودرامطالعه وازتمامی محتویات آن مطلع شود ( ماده 190 قانون آیین دارسی کیفری.)

10)هر متهمی حق دارد ازقاضی دادسرا یا دادگاه بخواهد که به چه اتهامی و به استناد چه دلایلی احضار یا جلب شده است ( ماده 124قانون آیین دادرسی کیفری)

11)متهم حق دارد اوراق صورتمجلس تحقیقات خود را بخواند و اگر پاسخ های او با تغییر و تحریف در آن قید شده از امضای آن خودداری کند. همچنین متهم می تواند در صورت تمایل پاسخ پرسش ها را شخصاً بنویسد. ( ماده 131 قانون آیین دادرسی کیفری، بند 12 ماده واحده قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی.)

12)هر متهمی حق دارد در یک دادگاه بیطرف و بر اساس یک دادسی عادلانه و منصفانه به اتهام او رسیدگی شود (ماده 10 اعلامیه جهانی حقوق بشر)

13)هر متهمی حق دارد از دادگاه بخواهد که به طور علنی به اتهام او رسیدگی کند، مگر در مواردی که قانون خلاف آن را تصریح نماید(ماده 188 قانون آیین دادرسی کیفری.)

14)هر متهمی حق دارد فرصت و تسهیلات کافی برای تهیه و تدارک دفاع و انتخاب وکیل و ارتباط با وکیل منتخب خود داشته باشد .(مواد 185 و 186 قانون آیین دادرسی کیفری ، بند 1 ماده 11 اعلامیه جهانی حقوق بشر ، بند 3 ماده واحده قانو ن احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی.)

15)هر متهمی حق دارد از کلیه عوامل دستگاه قضایی متوقع باشد که از روی انسانیت و احترام به حیثیت ذاتی وی با او رفتار شود .(بند 1 ماده 10 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، بندهای 4 و 5 ماده واحده قانون احترام به آزادی های مشروع و حفظ حقوق شهروندی، اصل 39 قانون اساسی.)

16)هر متهمی که به طور غیرقانونی دستگیر یا بازداشت شده باشد، حق داردجبران خسارت خود را از مراجع ذی ربط بخواهد (بند 5 ماده 9 میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، ماده 1 قانون مسؤولیت مدنی و اصل 171 قانون اساسی.)

17)متهم حق دارددرحدود قانون به حکم محکومیت خود اعتراض وازدادگاه بالاترتقاضای تجدیدنظر نماید (شق 5 بند (ه) ماده 14 میثاق بین المللی، حقو ق مدنی و سیاسی و مواد 232 و 239 قانون آین دادرسی کیفری.)