• در طول تاریخ، ایالت های مختلف آمریکا خودکشی را در قوانین ایالتی نوعی بزه تلقی می کرده اند. در اواخر دهه ۱۹۶۰، ۱۸ ایالت این کشور دیگر هیچ قانونی ضد خودکشی نداشتند. در اواخر دهه ۱۹۸۰ این رقم به ۳۰ ایالت رسید.

یکی از تلخ ترین رفتارهای انسانی، پایان دادن به زندگی خود است؛ اتفاقی که تحت عنوان خودکشی شناخته می شود و در ماه های اخیر نیز در کشور ما از دانش آموز گرفته تا جوان و سالمند، در خفا و متاسفانه آنگونه که در چند مورد مشاهده شد به صورت علنی و در ملاء عام دست به این اقدام زده اند.

حسام الدین قاموس مقدم / کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی

موضوع این نوشتار، ریشه ها و عوامل خودکشی نیست و این موضوع، مجالی دیگر می طلبد. در این مطلب قصد داریم پیش بینی قانونگذار کشورمان برای خودکشی و همچنین رفتار قانونی برخی کشورهای دیگر در قبال این پدیده را بررسی کنیم.

خودکشی در ایران جرم است؟

در مورد خودکشی های موفق، یعنی آن نوع از خودکشی که هدف فرد محقق می شود و او می میرد، با قاطعیت می توان گفت که خودکشی در ایران جرم نیست چرا که اولا این عمل جرم انگاری نشده و ثانیا اصل شخصی بودن مجازات ها در نظام حقوق کیفری ایران حاکم است و وقتی فرد می میرد، دیگر کسی وجود ندارد که بتوان او را مجازات کرد!

اما زمانی که خودکشی به مرگ منتهی نمی شود، قدری می توان با احتیاط پاسخ داد و عمل فرد را تحت عناوینی دیگر قابل مجازات دانست.

فرض کنیم فردی بخواهد در انظار عمومی دست به خودکشی بزند. در این مورد، قطعا اقدام او باعث وقوع بی نظمی در محل اقدام و بر هم خوردن آسایش و آرامش می شود. در این مورد، ماده 618 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 مقرر می دارد: هر کس با هیاهو و جنجال یا حرکات غیرمتعارف یا تعرض به افراد موجب اخلال نظم و آسایش و آرامش عمومی گردد یا مردم را از کسب و کار باز دارد به حبس از سه ماه تا یک سال و تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم خواهد شد.

بنابراین می بینیم که قابلیت پیگرد و مجازات فردی که در انظار عمومی اقدام به خودکشی کرده و حالا به هر دلیلی موفق نشده اما اقدام او موجب بر هم خوردن نظم و آسایش عمومی شده است، وجود دارد.

از سوی دیگر، خودکشی و آسیب رسانی به خود در دین مبین اسلام یک فعل «حرام» است. ماده ۶۳۸ قانون مذکور مقرر می دارد: هر کس علنا در انظار و اماکن عمومی و معابر تظاهر به عمل حرامی کند علاوه بر کیفر عمل، به حبس از 10 روز تا دو ماه یا تا ۷۴ ضربه شلاق محکوم می شود.

در این مورد هم کسی که در مرئی و منظر عموم دست به خودکشی بزند و نمیرد، از باب انجام فعل حرام در انظار و اماکن عمومی قابل مجازات است.

جای دیگری از قوانین جزایی نیز اقدام به خودکشی یعنی در واقع همان خودکشی ناموفق جرم انگاری شده است. طبق ماده 51 قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح مصوب 1382 هر نظامی ای كه برای فرار از كار یا انجام وظیفه و یا ارعاب و تهدید فرمانده یا رئیس و یا هر مافوق دیگر یا برای تحصیل معافیت از خدمت و یا انتقال به مناطق مناسب تر و یا كسب امتیازات دیگر عمدا به خود صدمه وارد کند یا حتی تهدید به خودزنی کند، حسب مورد علاوه بر جبران خسارت به حبس محکوم می شود.

البته این مورد، فقط شامل نظامیان یعنی کسانی که در استخدام نیروهای مسلح هستند یا سربازان وظیفه می شود.

مشاهده می کنید که دو مورد اول، مخصوص اقدام در انظار عمومی است و باز هم ربطی به خودکشی در منزل و مکان شخصی یا به دور از چشم دیگران و مخفیانه ندارد. مورد سوم نیز که فقط مخصوص نظامیان و آن هم برای فرار از انجام وظیفه یا گرفتن امتیاز است. بنابراین می توان این گونه نتیجه گرفت که خودکشی موفق چه علنی و چه غیرعلنی جرم نیست، خودکشی ناموفق در انظار عمومی به واسطه انجام فعل حرام به صورت علنی از یک سو و اگر موجب اخلال در نظم شود از سوی دیگر، جرم است و خودکشی غیرعلنی نیز چه موفق و چه ناموفق مطلقا جرم نیست.

ردپای خودکشی در قانون مدنی

اصولا خودکشی چون اقدام علیه تمامیت جسمانی است، در موضوعات حقوق کیفری قابل بحث است اما در یک جا از قانون مدنی ایران نیز به این موضوع پرداخته شده است. ماده 836 این قانون می گوید هرگاه كسی به قصد خودكشی خود را مجروح یا مسموم كند یا اعمال دیگر از این قبیل كه موجب هلاكت است مرتكب شود و پس از آن وصیت کند، آن وصیت در صورت هلاكت باطل است و هرگاه اتفاقا منتهی به موت نشد، وصیت نافذ خواهد بود.

تشویق مجازی به خودکشی، جرم است

همانگونه که گفته شد، اصولا خودکشی جرم نیست. از طرف دیگر، معاونت در انجام یک کار یعنی تحریک و تشویق و تسهیل و ترغیب به انجام آن کار در صورتی جرم است که خود آن عمل، جرم باشد. این در حالی است که قانون جرایم رایانه ای، برای تحریک و تشویق به خودکشی، مجازات تعیین کرده و براین اساس می توان گفت که آن را نه به عنوان معاونت در جرم بلکه به عنوان جرمی مستقل، مستحق مجازات دانسته است. به موجب بند ب ماده 15 قانون جرایم رایانه ای مصوب 1388 هركس از طریق سامانه های رایانه ای یا مخابراتی یا حامل های داده، افراد را به ارتكاب جرایم منافی عفت یا استعمال مواد مخدر یا روان گردان یا خودكشی یا انحرافات جنسی یا اعمال خشونت آمیز تحریك یا ترغیب یا تهدید یا دعوت كرده یا فریب دهد یا شیوه ارتكاب یا استعمال آنها را تسهیل كند یا آموزش دهد، به حبس از 91 روز تا یك سال یا جزای نقدی از 5 میلیون ریال تا 20 میلیون ریال یا هر دو مجازات محكوم می شود.

اقدام به خودکشی در زندان

یکی دیگر از مواردی که آسیب رساندن به خود قابل پیگرد دانسته شده است، در زندان است. البته در این مورد، جرم انگاری صورت نگرفته بلکه در حد یک تخلف دیده شده است. تبصره ماده 173 آیین نامه اجرایی سازان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی كشور مصوب 1384 مقرر می دارد: زد و خورد در زندان، خودزنی، اقدام به خودكشی یا تهدید به انجام آن و هر نوع عملی كه بنا بر مقررات خلاف محسوب می شود، ممنوع بوده، متخلف بر اساس نظر شورای انضباطی تنبیه و حسب مورد به مراجع قضایی معرفی خواهد شد.

خودکشی در قوانین سایر کشورها

* خودکشی در هند جرم است و جزای آن تا ۱ سال زندانی شدن به همراه پرداخت جریمه.

* خودکشی در ایرلند از سال ۱۹۹۳ جرم نیست.

* طبق ماده ۳۰۹ قانون جزای مالزی کسی که اقدام به خودکشی کند، چنانچه زنده بماند تا یک سال زندان یا جریمه یا هر دو برایش در نظر گرفته می شود.

* در هلند چنانچه فردی حین خودکشی فردی دیگر در کنار او باشد یا به وی اطلاعاتی در زمینه چگونگی انجام خودکشی بدهد، جرم نیست اما کمک به فرد در انجام خودکشی، مثلا تهیه ابزار خودکشی و آموزش نحوه استفاده از آنها جرم است.

* در زلاندنو خودکشی جرم نیست اما کمک به افراد یا تشویق آنها برای خودکشی براساس ماده ۱۷۹ قانون جزای سال ۱۹۶۱ جرم است.

* در کره شمالی روش ویژه ای برای پیشگیری از خودکشی وجود دارد. به این صورت که چون دولت توان مجازات فرد کشته شده بر اثر خودکشی را ندارد، خویشاوندان فرد خودکش را مورد پیگرد قانونی قرار می دهد!

* در نروژ خودکشی جرم نیست.

* در رومانی خودکشی به خودی خود غیرقانونی نیست اما کمک به دیگران برای خودکشی یا تسهیل خودکشی دیگران جرم است و ممکن است برای فرد 7 تا ۱۰ یا حتی ۲۰ سال زندانی شدن در پی داشته باشد.

* در روسیه طبق ماده 110 قانون جزایی، تشویق کسی به انجام خودکشی تا ۵ سال حبس دارد. اما نکته مهم این است که قانون اساسی روسیه مجوز سانسور اطلاعات مربوط به روش ها و نحوه انجام خودکشی را در فضای مجازی داده است تا آنجا که برخی صفحه های اینترنتی حاوی جوک های مربوط به خودکشی نیز در این کشور فیلتر شده اند. در سنگاپور هر کس اقدام به خودکشی کند، در صورت زنده ماندن ممکن است تا ۱ سال زندانی شود.

* دادگاه های آفریقای جنوبی، خودکشی را جرم نمی دانند.

* در انگلیس تا سال ۱۹۶۱ قوانین ضد خودکشی وجود داشت.

* در طول تاریخ، ایالت های مختلف آمریکا خودکشی را در قوانین ایالتی نوعی بزه تلقی می کرده اند. در اواخر دهه ۱۹۶۰، ۱۸ ایالت این کشور دیگر هیچ قانونی ضد خودکشی نداشتند. در اواخر دهه ۱۹۸۰ این رقم به ۳۰ ایالت رسید. البته باید گفت که کمک یا تشویق به خودکشی همچنان جرم تلقی می شد. در اواخر دهه ۱۹۹۰ تنها ۲ ایالت باقی ماندند که خودکشی را جرم می دانستند که آنها هم، اکنون دیگر آن را جرم نمی دانند. خودکشی در برخی ایالت های این کشور هم اکنون نوعی «جرم نانوشته در قانون» تلقی می شود. این یعنی اگر خانواده فرد خودکش تقاضای بیمه کنند، باید بتوانند ثابت کنند که خودکشی وی کاملا غیر داوطلبانه و مثلاً تحت تأثیر بیماری روانی شدید بوده است. به طور مثال خانواده می تواند ادعا کند که زندان یا بیمارستانی که فرد پیش از خودکشی در آن به سر می برده، به میزان مکفی به وی رسیدگی نکرده است. برخی حقوق دانان آمریکایی به مسئله خودکشی به عنوان مسئله ای مربوط به آزادی های فردی می نگرند. در کالیفرنیا تمامی درمانگاه ها و بیمارستان ها موظفند به کسانی که به خودکشی فکر می کنند در جهت درمان یاری رسانند.