دعوای خصوصی و دعوای عمومی چیست

• دعوای خصوصی به طور کامل، متعلق به فرد زیان دیده از جرم است و به همین دلیل او می تواند از همان ابتدا، از مطرح کردن آن چشم پوشی کند. همچنین در صورت طرح، این اختیار را دارد که در هر یک از مراحل تعقیب، تحقیق و رسیدگی، دعوای متعلق به خود را پس گرفته یا با متهم سازش کند.

اسم دعوا که به میان می آید، همه به یاد ناسزا، درگیری و کتک کاری می افتند که به کرات در شهر دیده می شود. نه اینکه این تعریف از دعوا اشتباه باشد، اما این فقط یکی از تعریف های دعوا از منظر حقوقی است و در تعریف کلی، ادعا کردن چیزی هم معنی می شود.

قانون، دعوی را به دو دسته عمومی و خصوصی تقسیم کرده است. در حقیقت هر جرمی که اتفاق می افتد، به دنبال آن می توان دو دعوای عمومی و خصوصی را مطرح کرد.
دعوای خصوصی کدام است و در چه مواردی دعوا عمومی و در چه مواردی خصوصی عنوان می شود؟ فرق شاکی با مدعی خصوصی در چه مواردی است؟

دعوای عمومی به دعوایی گفته می شود که دادستان یا مدعی العموم به عنوان نماینده جامعه، آن را علیه مجرم در دادگاه مطرح می کند. در واقع، تعقیب و دنبال کردن دعوای عمومی، حقی است که به جامعه تعلق دارد و جامعه نیز این حق خود را از طریق نمایندگانی که دارد، اجرا می کند.
در مقابل، دعوای خصوصی نوع دیگری از دعوا است که برای بازگرداندن حق خصوصی یا همان خسارت های واردشده به دلیل ارتکاب جرم مطرح می شود.

چطور یک دعوا، عمومی می شود؟

نکته ای که باید به آن توجه داشت، این است که حفظ حدود، قوانین و مقرراتی که خدا و شرع تعیین کرده، یکی از مواردی است که موجب طرح دعوای عمومی می شود.
مثلا بعد از اینکه جرمی اتفاق افتاد، دادستان به عنوان مدعی العموم دعوایی را در دادگاه مطرح می کند تا مقررات الهی و مجازات هایی که نوع، میزان و کیفیت آن در شرع تعیین شده است، به خوبی اجرا شود.
بد نیست بدانید که برای حفظ حقوق جامعه و نظم عمومی هم می توان دعوای عمومی طرح کرد. منظور از حقوق جامعه و نظم عمومی مواردی است که به طور مستقیم با نیازهای مردم سر و کار دارد. مثلا مردم به طور روزمره با اقلامی مانند نان، برنج، آرد و دارو سر و کار دارند و اگر فروشندگان و عرضه کنندگان این کالاها، آن را به مردم ارایه نکنند، در حقیقت رفتاری خلاف نظم عمومی از خود نشان داده اند و به همین دلیل مجرم و مستحق مجازاتند.

فروش داروهای تاریخ مصرف گذشته، خلاف نظم عمومی و فروشنده آن مجرم است همچنین نانوایی که آرد مصرفی خود را از دولت خریده است، نمی تواند از پخت نان خودداری کند. در غیر این صورت مرتکب عمل خلاف نظم عمومی شده است و مجرم محسوب می شود.
یکی از مهمترین و اساسی ترین مصادیق نظم عمومی، برقراری نظم و امنیت و جلوگیری از هرگونه هرج و مرج در جامعه است که در کشور ما توسط نیروهای انتظامی انجام می شود.

نمونه هایی از دعوای خصوصی

در دو صورت می شود دعوای خصوصی مطرح کرد:

1-ارتکاب جرم علاوه بر اینکه موجب می شود درنظم وامنیت عمومی اخلال به وجود آید ممکن است حق اشخاص را هم ازبین ببرد. مثلا آقای “الف” به دلیل بی احتیاطی در رانندگی با اتومبیل آقای “ب” تصادف می کند که در جریان این حادثه آقای “ب” مجروح شده و به اتومبیلش هم خساراتی وارد می شود در این صورت آقای ” ب” می تواند برای جبران خسارت وارد شده به اتومبیلش در همان دادگاه رسیدگی کننده به جرم ایراد صدمه بدنی غیر عمدی به واسطه بی احتیاطی درامررانندگی ادعایش را مطرح کند.

2- یکی دیگر از مواردی که می توان دعوای خصوصی را مطرح کرد مربوط به زمانی است که فرد قربانی یا خانواده و وابستگان به او می خواهند مجازاتی را مطالبه کنند که به موجب قانون به عنوان حق آنها تعیین شده است. به عنوان مثال در جریان یک درگیری، جوانی توسط دیگری به قتل می رسد در صورت اثبات قاتل بودن متهم، اولیای دم یا همان ورثه مقتول که حق قصاص وعفو قاتل را دراختیار دارند می توانند اجرای حکم قصاص را از دادگاه بخواهند.

نکته مهمی که باید دراینجا به آن اشاره کرد آن است که زن و شوهر با اینکه از هم ارث می برند اما “ولی دم” یکدیگر نیستند و درقصاص یا بخشش اختیاری ندارند.

دعوای خصوصی به طورکامل متعلق به فرد زیان دیده از جرم است و به همین دلیل او می تواند از همان ابتدا از مطرح کردن آن چشم پوشی کند. همچنین در صورت طرح، فرد این اختیار را دارد که در هر یک از مراحل تعقیب، تحقیق و رسیدگی، دعوای متعلق به خود را پس بگیرد و یا با متهم سازش کند.

زیان ببینی، صاحب دعوای خصوصی می شوی

دعوای خصوصی به طور کامل، متعلق به فرد زیان دیده از جرم است و به همین دلیل او می تواند از همان ابتدا، از مطرح کردن آن چشم پوشی کند. همچنین در صورت طرح، این اختیار را دارد که در هر یک از مراحل تعقیب، تحقیق و رسیدگی، دعوای متعلق به خود را پس گرفته یا با متهم سازش کند.

تفاوت شاکی با مدعی خصوصی

بسیاری از مردم فکر می کنند شاکی همان مدعی خصوصی است. در حالی که این دو اصطلاح فقط از نظر معنی، کمی به همدیگر نزدیک است. در حالت کلی، وقوع جرم باعث می شود که خسارت های مادی و معنوی به فردی وارد شود. حال اگر این فرد بزه دیده (قربانی) تعقیب مرتکب جرم را درخواست کند، به او شاکی گفته می شود و اگر جبران ضرر و زیانی که به خود یا اموالش وارد شده است را از دادگاه بخواهد، مدعی خصوصی نامیده می شود.

موارد موقوفی تعقیب و مجازات

در صورتی که یکی از اعمال خلاف قانون که به عنوان جرم تعیین شده است، اتفاق بیفتد، تعقیب مرتکب و اجرای مجازات علیه این فرد متوقف نمی شود مگر در شرایطی که از سوی قانونگذار به عنوان موارد استثنایی ذکر شده است. فوت متهم یا کسی که حکم علیه او صادر شده، گذشت شاکی یا مدعی خصوصی در جرایم قابل گذشت، مشمول موارد عفو شدن، نسخ مجازات قانونی، مشمول مرور زمان شدن در موارد پیش بینی شده در قانون، توبه متهم در موارد پیش بینی شده در قانون و اعتبار امر مختوم (به این معنا که پرونده خاتمه یافته یا بسته شده) این موارد استثتایی را تشکیل می دهد.

دعوای ضرر و زیان در کدام دادگاه طرح شود؟

اگر دعوای مربوط به مطالبه ضرر و زیان در ابتدا در دادگاه حقوقی مطرح شد، این دعوا در دادگاه کیفری قابل طرح نیست، مگر اینکه مدعی خصوصی متوجه شود که این موضوع جنبه کیفری هم دارد. در این صورت او می تواند دعوای حقوقی را پس گرفته و موضوع را این بار در دادگاه کیفری مطرح کند. این در حالی است که اگر دعوای جبران خسارت در ابتدا در دادگاه کیفری مطرح شود اما به یکی از دلایل مندرج در قانون، صدور حکم کیفری به تاخیر بیفتد، مدعی خصوصی می تواند دعوای خود را پس گرفته و به دادگاه حقوقی مراجعه کند تا ضرر و زیان ناشی از جرم را از این طریق مطالبه کند. لازم به ذکر است چنانچه مدعی خصوصی قبلا هزینه دادرسی را پرداخته باشد، دیگر نیازی نیست که دوباره هزینه ای بابت دادرسی بپردازد.

آیا سقوط دعوای عمومی موجب سقوط دعوای خصوصی خواهد بود؟

سقوط دعوای عمومی، تاثیری در دعوای خصوصی نداشته و باعث سقوط آن نمی شود. اگر تعقیب جرمی که در قانون برایش مجازات تعیین شده است، به دلیل وجود یکی از جهات مندرج در قانون، موقوف یا منع شده یا حکم برائت یا بی گناهی برای مرتکب آن صادر شود، چنانچه دعوای خصوصی در همان دادگاه مطرح شده باشد، دادگاه کیفری مکلف است آن را مورد رسیدگی قرار داده و حکم صادر کند.