مفهوم پزشک چیست و چه مسئولیت ها و قوانین حقوقی دارند

• در همه نظام‌های حقوقی، تکالیف و تعهّدات بسیاری برای صاحبان حرف پزشکی پیش بینی شده است که باید آن‌ها را رعایت نمایند و به انجام آنها مقید باشند. اهمیت این تکالیف از لحاظ شدت و ضعف، نسبت به اثری که بر بیمار یا خانواده او دارند متفاوت هستند

آزیتا قربانی رحیم

مفهوم پزشک از منظر حقوق و قانون

از منظر حقوقی تعریف روشنی از پزشک موجود نیست، مع هذا، در برخی متون قانونی، حرفه‌های پزشکی و وابسته به صورت مصداقی بیان شده اند. مطابق با این تعاریف که بر مبنای ماده 28 قانون سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران می باشد ، شاغلین حرفه‌های پزشکی و وابسته عبارتند از: “پزشکان، دندان پزشکان، پزشکان داروساز، متخصّصان علوم آزمایشگاهی “حرفه‌ای یا متخصص” و تشخیص طبی، ماماها و سایر کارشناسان پروانه دار گروه پزشکی، فارغ التحصیل کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد و بالاتر شاغل در رشته‌های علوم آزمایشگاهی، بینایی سنجی، شنوایی سنجی، گفتار درمانی، ایمونوولژی و بیولوژی پزشکی، رادیولوژی، بیورادیولوژی، رادیوتراپی، پرستاری، اطاق عمل، هوشبری، علوم دارویی، تغذیه، مبارزه با بیماری‌ها، بهداشت کار دهان ودندان، کاردان دندان پزشکی، خدمات اجتماعی و مددکاری و سایر رشته‌های علوم پایه پزشکی، روان پزشکی بالینی، روانشناسی بالینی و کودکان استثنایی، ژنتیک پزشکی و نیز سایر حرفه‌های وابسته به امور پزشکی که فعالیت آن‌ها نیاز به اخذ مجوز از وزارت بهداشت ودرمان و آموزش پزشکی و سازمان نظام پزشکی جمهوری اسلامی ایران دارد.

تبصره- شاغلین حرفه‌های پزشکی و وابسته به پزشکی موضوع این ماده، افرادی هستند که در یکی از مراکز تحقیقاتی درمانی، آموزشی و بهداشتی اعم از خصوصی، دولتی و تعاونی پزشکی وابسته به دولت یا خیریه یا حسب مورد طلب یا دفتر کار اشتغال دارند و از این پس به اختصار شاغلین حرفه‌های پزشکی و وابسته نامیده می‌شوند.”

انواع مسئولیت صاحبان حرف پزشکی و وابسته

ضرورت وجود پزشکان آگاه در یک جامعه بر احدی مستور نیست.وقتی انسان سلامتی خود را که یک نعمت الهی و از بالاترین و در عین حال مجهول‌ترین موهب زندگی است در خطر می‌بیند، این نیاز به وضوح احساس می‌شود ودر این جاست که رابطه پزشک و بیمار شکل می‌گیرد و بالتّبع تعهداتی را برای هر یک در این رابطه متقابل به همراه دارد. مبرهن است که طبابت کردن مصون از خطر، خطا و اشتباه نیست، اما آن چه جای تأمل دارد، مسئولیتی است که به واسطه فعالیت حرفه‌ای برای پزشکان ایجاد می‌شود. مسئولیت پزشک یکی از مباحث تفسیربردار و غامص حقوق پزشکی و معادل اصطلاح ضمان طبیب در نظام فقهی است که حاوی مسئولیت مدنی و کیفری است. حرفه پزشکی از منزلت بالایی برخوردار می‌باشند ؛ لذا باید با توجه به اهمیت این رشته و لزوم حفظ شئونات این حرف،نحوه عملکرد آن‌ها مورد توجه قرار گیرد و برای حرف پزشکی، نسبت به نحوه معالجه، درمان و مراقبت از بیماران، مسئولیت صحیح، منطقی و منطبق با واقعیات روز قائل شد. منظور از مسئولیت پزشکی، مسئولیتی است که در نتیجه اعمال و اقدامات پزشکی ناشی می‌شود و منجر به ایراد صدمه و آسیب و خسارت مادی و معنوی به بیمار یا اقربای او می‌شود. (عباسی، محمود، 1388، مسئولیت پزشکی ،چ اول ،انتشارات حقوقی، ص 23 )

این مسئولیت‌ها در ارتباط با حرف پزشکی عبارتند از :

مسئولیت اخلاقی

در همه نظام‌های حقوقی، تکالیف و تعهّدات بسیاری برای صاحبان حرف پزشکی پیش بینی شده است که باید آن‌ها را رعایت نمایند و به انجام آنها مقید باشند. اهمیت این تکالیف از لحاظ شدت و ضعف، نسبت به اثری که بر بیمار یا خانواده او دارند متفاوت هستند. این وظایف بسیار مختلف است و نمی‌توان تمامی آنها را احصاء نمود. ذکر این نکته ضروری است که ترک بسیاری از این وظایف فقط موجب مسئولیت اخلاقی است، بدون این که برای فاعل آن مسئولیت حقوقی “کیفری یا مدنی و…”به دنبال داشته باشد . ( آل شیخ مبارک، قیس بن محمد ،1388،حقوق و مسئولیت پزشکی در آیین اسلام،ترجمه محمود عباسی، چ دوم،انتشارات حقوقی،ص 209.)

ژرژ ریپر، حقوقدان مشهور فرانسوی معتقد است: “حقوقی در فنی‌ترین بخش‌های خود- یعنی تعهدات – نیز مرهون قواعد اخلاقی است”. (کارتوزیان، ناصر، 1387،مسئولیت مدنی،ج 1،چ هشتم ،انتشارات دانشگاه تهران ،ص 48. )

مسئولیت اخلاقی عبارت است از هر نوع مسئولیتی که مقنن متعرض آن نشده باشد؛ مانند مسئولیت انسان نسبت به خود یا خدای خود یا دیگری که در همین معنی و بلکه اعم از آن استعمال شده است. “کُلُکُم مسئول عَن رَعیَتهِ”

به عبارتی دیگر، مسئولیت اخلاقی نیازی به تصریح مقنن ندارد و بالتّبع، ضمانت اجرای قانونی ندارد و علی‌الاصول مجازاتی را در دنیا برای شخص ایجاد نمی‌کند، مع هذا فرد دارای این مسئولیت، در صورت عدم رعایت ضوابط مربوطه، علی القاعده در نزد وجدان خویش، خود را عاصی و شرمسار می‌داند. دراین مسئولیت نیت، شرط عمده قلمداد شده است و دایره شمول آن، اعمال پنهان و آشکار را در برمی‌گیرد. در مسئولیت اخلاقی ،انجام فعل و ورود ضرر شرط تحقق مسئولیت و از ارکان آن نمی‌باشد و از محکمه هم نمی‌توان آن را درخواست نمود. به عبارت دیگر،همان وجدان است که در ضمیر هر پزشک یا پرستار متعهدی همیشه بیدار است و لازم است بیدار و پایدار بماند. این مسئولیت مبتنی بر ارزش‌ها ،اخلاقیات، اعتقادات مذهبی و حتی تاثیر قوانین گذشته است و چیزی که آن را از مسئولیت قانونی متمایز می‌نماید، ضمانت اجرای آن است، زیرا در مسئولیت قانونی، فرد در مقابل نهادهای رسمی جامعه و در مفهوم خاص، در نزد قاضی، پاسخگو است، حال آنکه در مسئولیت اخلاقی، فقط شرمساری وجدان وجود دارد.البته با وجود ارتباط نزدیک مسئولیت حقوقی، تفاوت‌های بسیاری نیز بین این دو نوع مسئولیت وجود دارد. رابطه مسئولیت اخلاقی و مسئولیت مدنی صاحبان حرف پزشکی، عموم و خصوص من وجه است. از این رو، در برخی موارد، پزشک، علاوه بر مسئولیت اخلاقی، ملزم به جبران خسارت بیمار نیز می‌باشد. هم چنین مسئولیت اخلاقی، بعضاً با مسئولیت کیفری تداخل پیدا می‌کند. برای نمونه می‌توان به افشاء اسرار پزشکی اشاره کرد که در قوانین برخی کشورها از جمله ایران ماده 648 قانون مجازات اسلامی مصوب 1375 جرم تلقی شده و مستوجب مجازات است. لزوم رعایت اصول اخلاق پزشکی در قوانین مربوط به پزشکان در فرانسه نیز مورد تایید بسیار است؛مثلا ماده 3 قانون اخلاق پزشکی فرانسه به لزوم مراعات اصول اخلاقی اختصاص دارد.

مسئولیت قانونی یا حقوقی

“مسئولیت قانونی، مستلزم ظهور خارجی اندایشه، به صورت فعل یا ترک فعلی است که همراه با ضرر و زیان باشد که ورود ضرر شرط تحقق آن است.” ( میشل،لورراسا، 1375، مسئولیت مدنی، ترجمه : محمد ،اشتری،چ اول،انتشارات دادگستر، ص 24. )

مسئولیت قانونی به سه دسته مسئولیت انتظامی، مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری تقسیم می‌شود. که ما در این کتاب فقط به قسمت مسئولیت مدنی و مسئولیت کیفری می‌پردازیم.

مسئولیت مدنی

در مسئولیت مدنی، این حکم به عنوان قاعده پذیرفته شده است که: “هرکس به دیگری خسارتی زند باید آن را جبران کند”.بر خلاف مسئولیت کیفری، در مسئولیت مدنی نیاز نیست که برای هر مسئولیت، مبنای قانونی ویژه به دست آورد. معیار اصلی برای شناسایی مسئول، داوری عرف است و رویه قضایی و اندیشه‌های حقوقی می‌توانند تقصیری ناشناخته مانند تقصیر سازمانی یا گروهی، به وجود آورند یا بعضاً آن را مفروض دارند.

مسئولیت مدنی عبارت است از :”مسئولیت در مقام خسارتی که شخص یا کسی که تحت مراقبت یا اداره وی است یا اشیاء تحت حراست وی به دیگری وارد می‌نماید. به عبارتی، مسئولیت مدنی، تعهد و الزامی که شخص برای جبران خسارات وارده به دیگری دارد ؛ اعم از این که زیان مذکور در اثر عمل شخص مسئول، عمل فعل وابسته به او یا ناشی از اشیاء و اموال تحت مالکیت یا تصرف او باشد.” در حقوق مدنی، شرط تحقق مسئولیت، ایراد خسارت و اثبات رابطه سببیت است و علی القاعده به قصد و نیت فاعل ضرر توجهی نمی‌شود.

مسئولیت مدنی به دو شاخه قهری و قراردادی تقسیم می‌شود. مسئولیت قهری به نقض تعهدات قانونی یا عرفی شخص در صحنه اجتماع اختصاص دارد، لیکن مسئولیت قراردادی به جبران خسارات ناشی از نقص تعهدات قراردادی مربوط می‌شود. مفهوم و نقش تقصیر در این نوع مسئولیت‌ها از جمله مسائلی است که همواره مورد اختلاف حقوقدانان بوده است . ( اصلانی، حمیدرضا ،1384 ،مفهوم و جایگاه تقصیر در مسئولیت مدنی قهری و قراردادی، مجله تخصصی الهیات و حقوق،ش 15-14 ،ص 52-51. )

در واقع، مسئولیت قراردادی عبارت است از: “تعهدی که در نتیجه تخلف از مفاد قرارداد خصوصی برای شخص ایجاد می‌شود” اما در مقابل، “مسئولیت خارج از قرارداد یا قهری هنگامی ایجاد می‌شود که براثر نقص وظیفه قانونی، زیانی به شخص وارد آید. ” در واقع، ریشه این نوع مسئولیت، پیمان و قرارداد بین فاعل و زیان دیده نیست،بلکه تخلف از تکالیف قانونی است که برای همه وجود دارد؛ مثل طبیبی که بدون انعقاد قرارداد با بیمار یا اقربای او مبادرت به عمل جراحی نماید این عمل منتهی به نقص عضو یا آسیب و خسارت به بیمار شود. در این قبیل موارد، مسئولیت خارج از قرارداد خواهد بود. در فقه اسلامی و قانون مدنی به مسئولیت خارج از قرارداد ضمان قهری می‌گویند.