عناصر مادی و معنوی جرم تصرف عدوانی

• در ماده 158 این قانون آمده است: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از: ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او مال غیر منقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند»

شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که کسی مالی را که در آن ذی‌نفع هستید تصرف کرده باشد. این جرم از جمله جرایم شایع علیه اموال و مالکیت است و آمار بالای ارتکاب آن در اکثر نقاط کشور گاه از آمار دیگر جرایم مهم علیه اموال پیشی می‌گیرد.

قبل از اینکه با جرمی آشنا شوید، باید تعریفی از آن داشته باشید. بنابراین در نخستین قدم خوب است بدانید که تعریف تصرف عدوانی در امور مدنی و کیفری با هم متفاوت است، به این صورت که به تصرف قانونی در سه قانون اشاره شده است. قانون مجازات اسلامی، قانون آیین دادرسی مدنی و قانون مبارزه با تصرف عدوانی مصوب سال 13522، که البته باید توجه داشت عناصری که در قانون آیین دادرسی مدنی و در ماده 158 این قانون آمده است، با مواد 690 و 691 قانون مجازات اسلامی متفاوت هستند و هر کدام از تصرف عدوانی تعریف مختص به خود را دارند. اما اگر بخواهیم تعریف واحدی داشته باشیم، باید بگوییم که تصرف عدوانی عبارت است از تصرف فرد غیر محق بر اموال غیر منقول مالک یا متصرف محق، همچنین می‌توان گفت که تصرف عبارت است از استیلای مادی و عرفی انسان بر مال به قصد استفاده از آن به نفع خود.

عناصر مادی و معنوی جرم تصرف عدوانی

تصرف عدوانی دارای دو عنصر مهم است. عنصر مادی آن تصرفی است که طبق آن آثار مالکیت در ملک قابل لمس و مشاهده باشد؛  مانند دیوار کشی، پی کندن، تجمع مصالح ساخت و ساز و غیره (برای املاک شهری و مسکونی) و شخم زدن، برداشت محصول و آبیاری و غیره (برای املاک خارج از شهر و مزروعی). اما عنصر معنوی آن به تصرفی گفته می‌شود که آثار مالکیت در ملک قابل لمس و مشاهده نباشد، اما اسباب و مدارک حقوقی اقتضای مالکیت او را در آن ملک داشته باشد مانند اینکه ملکی به ارث منتقل شده باشد یا حکم دادگاه مبنی بر تملیک برای آن ملک وجود داشته باشد یا به‌طورمثال اراضی بایری که مالک دارد یا اراضی آییش نیز تصرف معنوی مالکان بر آنها مسلم است. البته انواع دیگری از تصرف نیز وجود دارد از جمله: تصرف اداری تصرف از طرف غیر تصرف استعمالی تصرف انتفاعی تصرف به عنوان مالکیت یا تصرف مالکانه تصرف به عنوان وقف تصرف حقوقی تصرف عدوانی به معنی اخص تصرف عدوانی به  معنی اعم تصرف غاصبانه تصرف غصبی تصرف مالی در برابر تصرف غیر مالی تصرف قانونی در برابر تصرف عدوانی و تصرف غیرقانونی تصرف مادی و…

تصرف در قانون آیین دادرسی مدنی

فصل هشتم از آیین دادرسی مدنی، به طور کامل به موضوع تصرف عدوانی (ممانعت از حق و مزاحمت) اشاره کرده است. در ماده 158 این قانون آمده است: «دعوای تصرف عدوانی عبارت است از: ادعای متصرف سابق مبنی بر اینکه دیگری بدون رضایت او  مال غیر منقول را از تصرف وی خارج کرده و اعاده تصرف خود را نسبت به آن مال درخواست می‌کند.»

بنابراین یادتان باشد که در چنین مواردی فقط کسی می‌تواند شکایت کند که بتواند سابقه تصرف خود را اثبات کند. همچنین در صورتی که مالک یا متصرف قانونی با رضایت خویش مال را تحت تصرف دیگری قرار داده باشد، عمل متصرف از شمول عنوان تصرف عدوانی کیفری خارج است و دعوا حقوقی محسوب می‌شود. از آنجا که در مسایل حقوقی نیز مجازاتی در کار نیست، بنابراین نتیجه  این دعوا فقط رفع تصرف است. همچنین اگر مال با رضایت متصرف سابق از تصرف او خارج شده و به تصرف دیگری در آمده باشد، سپس متصرف سابق از رضایت خود پشیمان شود، عنوان تصرف عدوانی بر فعل متصرف لاحق صادق نخواهد بود. چنانچه شخصی ملک  خود را برای مدتی رها کند، به نحوی که هیچ تصرفی بر آن نداشته باشد و شخص دیگری در این مدت، ملک مورد نظر را تصرف کند تعریف مزبور شامل این مورد نخواهد بود؛ زیرا متصرف فعلی مال را از تصرف متصرف سابق خارج نکرده، بلکه ملکی را که قبلاً از تصرف وی خارج شده بود، تصرف کرده است.

قانونی که هنوز منسوخ نشده است

اگر قصد شکایت از کسی را دارید که تصرف عدوانی کرده است، می‌توانید به ماده 19 قانون «جلوگیری از تصرف عدوانی» مصوب سال 1352 نیز استناد کنید.

هرچند به اعتقاد عده‌ای این قانون منسوخ شده است؛ اما این‌طور نیست و هنوز می‌توان به آن استناد کرد. در ماده 2 این قانون آمده است: «هر گاه کسی مال غیر منقولی را که در تصرف غیر بوده است عدوانا تصرف کرده یا مزاحم استفاده متصرف شده باشد یا از استفاده از حق انتفاع یا ارتفاق دیگری ممانعت کرده باشد و بیش از یک ماه از تاریخ وقوع تصرف یا آغاز مزاحمت یا ممانعت نگذشته باشد، دادستان شهرستان محل وقوع مال یا دادرس دادگاه‌های بخش مستقل و سیار به قائم‌مقامی دادستان در حوزه صلاحیت خود مکلفند به شکایت شاکی رسیدگی و حکم مقتضی صادر نمایند، اگرچه اعمال مذکور به استناد ادعای حقی نسبت به آن مال باشد». در هر حال باید در نظر داشته باشید که تصرف عدوانی فقط در مورد اموال غیر منقول صدق می‌کند و اموال منقول شامل این قانون نمی‌شوند.

چگونگی برخورد با متصرفان عدوانی

اما اگر می‌خواهید راه سوم را انتخاب و با استناد به قانون مجازات اسلامی جرم تصرف عدوانی را پیگیری کنید، بدانید که مطابق قانون مجازات اسلامی مصوب 1375(کتاب تعزیرات)، مالکیت مهم نیست و تصرف مد نظر قرار گرفته است.

طبق این قانون :«ﻫﺮﻛﺲ به وﺳﻴﻠﻪ ﺻﺤﻨﻪ ﺳﺎزی از ﻗﺒﻴﻞ پی کنی، دیوار کشی، ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺣﺪ ﻓﺎﺻﻞ، اﻣﺤﺎی ﻣـﺮز، ﻛـﺮت ﺑﻨـﺪی، ﻧﻬﺮﻛـشی، ﺣﻔﺮﭼﺎه، ﻏﺮس اﺷﺠﺎر و زراﻋﺖ و اﻣﺜﺎل آن به ﺗﻬﻴﻪ آﺛﺎر ﺗﺼﺮف در اراضی ﻣﺰروعی اقدام کرده باشد که این اراضی اﻋﻢ از ﻛﺸﺖ ﺷﺪه ﻳﺎ در آئیش زراﻋـی، ﺟﻨﮕﻠﻬﺎ و ﻣﺮاﺗﻊ ملی ﺷﺪه ﻛﻮﻫﺴﺘﺎن‌ها، ﺑﺎغ‌ها، ﻗﻠﻤﺴﺘﺎن‌ها، ﻣﻨـﺎﺑﻊ آب،

ﭼـﺸﻤﻪ ﺳـﺎرﻫﺎ، اﻧﻬـﺎر ﻃﺒﻴﻌـی و ﭘﺎرک‌های ﻣﻠـی، ﺗﺎﺳﻴﺴﺎت ﻛﺸﺎورزی و داﻣﺪاری و داﻣﭙﺮوری و ﻛﺸﺖ و ﺻﻨﻌﺖ و اراضی ﻣﻮات و ﺑﺎﻳﺮ و ﺳﺎﻳﺮ اراضی و اﻣـﻼک ﻣﺘﻌﻠـﻖ ﺑـﻪ دوﻟﺖ ﻳﺎ ﺷﺮکت‌های واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ دوﻟﺖ ﻳﺎ ﺷﻬﺮداری‌ها ﻳﺎ اوﻗﺎف و ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اراضی و اﻣﻼک و ﻣﻮﻗﻮﻓﺎت و ﻣﺤﺒﻮﺳـﺎت و اﺛـﻼث ﺑﺎﻗﻴﻪ ﻛﻪ ﺑﺮای ﻣﺼﺎرف ﻋﺎم اﻟﻤﻨﻔﻌﻪ اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻳﺎ اﺷﺨﺎص حقیقی ﻳﺎ حقوقی ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﺼﺮف ﻳﺎ ذی‌حق معرفیﻛـﺮدن ﺧﻮد ﻳﺎ دﻳﮕﺮی ﻣﺒﺎدرت کند ﻳﺎ ﺑﺪون اﺟﺎزه ﺳﺎزﻣﺎن ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﻳﺎ ﻣﺮاﺟﻊ ذﻳﺼﻼح دﻳﮕﺮ ﻣﺒـﺎدرت ﺑـﻪ عملیاتی کند ﻛﻪ ﻣﻮﺟﺐ ﺗﺨﺮﻳﺐ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ و ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻃبیعی شود، ﻳﺎ اﻗﺪام ﺑﻪ ﻫﺮﮔﻮﻧﻪ ﺗﺠﺎوز و ﺗﺼﺮف عدوانی ﻳﺎ اﻳﺠﺎد ﻣﺰاﺣﻤـﺖ ﻳﺎ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺣﻖ در ﻣﻮارد ﻣﺬﻛﻮر کند ﺑﻪ ﻣﺠﺎزات یک ﻣﺎه ﺗﺎ ﻳﻜﺴﺎل ﺣﺒﺲ ﻣﺤﻜﻮم می‌ﺷﻮد». همچنین در این قانون آمده است که در چنین مواردی، با اثبات تصرف دادﮔﺎه ﻣﻮﻇﻒ اﺳﺖ ﺣﺴﺐ ﻣﻮرد رﻓﻊ ﺗﺼﺮف عدوانی ﻳﺎ رﻓﻊ ﻣﺰاﺣﻤﺖ ﻳﺎ ﻣﻤﺎﻧﻌﺖ از ﺣﻖ ﻳﺎ اﻋﺎده وﺿﻊ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﺳﺎﺑﻖ کند. البته باید به خاطر داشته باشید که اماره تصرف بسیار مهم است.

چند توصیه‌

پیشنهاد این حقوقدان برای جلوگیری از تصرف عدوانی این است که جامعه حقوقی به اماره تصرف بها دهد و نباید تصور کند که همیشه همه چیز قانونی است و افراد همه معاملات خود را به صورت قانونمند انجام می‌دهند.

بنابراین جامعه غیر حقوقی نیز باید توجه داشته باشند که بر اساس قانون به محض اینکه تصرفی صورت گرفت، ظرف کمتر از یک ماه به مرجع صالح قضایی مراجعه و اقامه دعوا یا شکایت کنند. همچنین باید در نظر داشت که بسیاری از تصرفات به دلیل ناآگاهی و بی اطلاعی متصرفان از حدود ملک است.