اعتقادات دینی و مذهبی چطور از جرم پیشگیری می کنند

• اعتقاد مذهبی در اسلام یک مفهوم چند بعدی است که شامل طیف گسترده و وسیعی از اعتقادات و اعمال افراد می شود که با آرمان های انها به هم پیوسته است اعتقاد مذهبی در حقیقت شامل دو بعد است

 

مقدمه

با نگاهی به آموزه های دینی می بینیم که آنچه امروزه از آن به عنوان پیشگیری از جرم یاد می شود در تار و پود پیام های آسمانی و رهنمودهای انبیا و اولیا الهی بوده است. و بالاتر از آن از آنجا که رسالت دین رهایی انسان از تباهی و فساد و گمراهی می باشد لذا پیشوایان دینی برای تحقق آن از هیچ تلاشی دریغ نمی کردند و قبل از مبارزه با معلول با علت و زمینه گناه و جرم مبارزه می کردند و بر این اساس پیشگیری از انحراف و کژی درصدر وظایف رهبران دینی قرار داشته است.

بنابراین با توجه به آموزه های دینی در خصوص پیشگیری از جرم از اهمیت بالایی برای نظام قضایی کشور ما که مبتنی بر احکام اسلامی است برخوردار می باشد .

بی تردید اقدام پیشگیرانه از وقوع جرم و بزهکاری و انحراف و گمراهی از اصول قضای اسلامی و سیاست جنایی اسلام محسوب می شود این اقدامات پیشگیرانه مجموعه ای از اقدامات و فعالیت های سازنده تربیتی ، آموزشی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را در بر می گیرد. واقعیت آن است که کار آمدی احکام اسلامی و قضایی اسلام در بستر مناسب و طبیعی خود جلوه گر می شود. بستر طبیعی اجرای احکام اسلامی جامعه ای را می طلبد که در آن قبل از مبارزه با معلول با علت و اساس آن مبارزه شود.

حال این سوال مطرح است که آیا باورهای دینی می تواند از جرم پیشگیری کند؟

سوال بعدی که مطرح است این است که آیا باورهای دینی در اصلاح بزهکار نقشی ایفا می کند یا نه؟ مبحث توبه اصلاح بزهکار را ایجاد می کند؟ اینها مسائلی هستند که دراین رساله تحقیقی به آن خواهیم پرداخت.

کلیات:

مبانی سیاست کیفری در شریعت جزایی اسلام[1]

در حقوق جزای اسلامی سیاست کیفری مبتنی بر اصول است که مهمترین انها عبارتند از:

حفظ و حراست جامعه از علل و موجبات گناه و جرم (با ممنوعیت شرب مسکر و یا رفتارهایی بر ضد اخلاق حسنه و عفت و نظم عمومی و روابط صحیح خانوادگی)

حتمیت و قاطعیت اجرای کیفرهای اسلامی نسبت به کسانی که فاقد هر گونه انگیزه و مجوزی برای ارتکاب گناه و جرم بوده اند.

تامین خیر و سعادت و مصلحت و منفعت مردم در شریعت اسلام

تعیین کیفر مناسب به عنوان ضرورتی اجتماعی به منظور حمایت جامعه از گزند بزهکاران

داشتن مسئولیت کیفری مبتنی بر آزادی ارائه و اختیار و اقتضای اجرای عدالت با اعمال کیفر

پذیرفتن اصل عدم مسئولیت کیفری نسبت به افراد فاقد ادراک و اختیار و مجنون صغیر، مکره و مجبور با استفاده از اقدامات تامینی برای حمایت اجتماعی از آسیب و زیان احتمالی افراد و غیر مسوول

تقویت ایمان افراد از نظر پیشگیری از بزهکاری

تشریع کیفر برای تهذیب اخلاق و اصلاح بزهکار

اثر امر به معروف و نهی از منکر از ارتباط با تقلیل جرایم

اصل قانونی بودن جرایم و مجازات ها

اصل شخصی بودن مجازات ها و مسئولیت کیفری

معافیت صغار و مجانین و افراد مضطر از کیفر

مبحث اول:

مفهوم اعتقاد مذهبی در اسلام

اعتقاد مذهبی در اسلام یک مفهوم چند بعدی است که شامل طیف گسترده و وسیعی از اعتقادات و اعمال افراد می شود که با آرمان های انها به هم پیوسته است اعتقاد مذهبی در حقیقت شامل دو بعد است.[2]

1- بعد نظری اعتقاد مذهبی که عبارت است از اعتقاد راسخ و خالصانه افراد به خداوند ، انبیا، فرشتگان، روز جزا و قدر ….

2- بعد علمی اعتقاد مذهبی یعنی اعتقادات نظری افراد در تمامی رفتار و اعمال روزانه انسان مومن منعکس شده و او را به انجام اوامر الهی ترغیب و از مناهی باز می دارد.

از این منظر، اسلام در لحظه لحظه زندگی فرد مسلمان باید حکمرانی و نفوذ داشته باشد و اعتقاد مذهبی او در تمام فعالیت های طبیعی اثر منعکس گردد.

سوال این است که اعتقاد مذهبی در اسلام واجد چه توانایی هایی است که آن را به یک مکانیسم حفاظتی در مقابل انگیزه های مجرمانه مبدل نموده است؟

از دیدگاه اسلامی حقوق دارای منشاء الهی است منشاء حقوق خداوند است لذا در اسلام بین حقوق و مذهب هیچ جدایی وجود نداشته و ندارد از این منظر گفته می شود که در عرصه دفاع اجتماعی هیچ اجبار معنوی ای قوی تر از اعتقاد استوار راسخ عامل به اینکه پاداش و کیفر عمل قبل از هر چیز از سوی خداوند است، وجود ندارد. ازمنظر اسلام، جرم، تجاوز به حقوق الهی و اقدامی علیه خداوند است و عموما جرم به عنوان عمل افراد غیر معتقد یا عمل افراد سست ایمان به حساب می آید که آنها را در برابر انگیزه های مجرمانه آسیب پذیر می نمایند از سوی دیگر اسلام برمعیارهای حفاظتی غیر مستقیم تاکید بیشتری دارد تا بر مجازات های مستقیم و مهم تر اینکه در اسلام مجازات یک مفهوم منحصر به فرد دارد و آن اینکه در قلمرو مذهب مجازات انطباق افراد را با پدیده های اجتماعی افزایش می دهد. حال با توجه به نظریه برخی از دانمندان علوم اجتماعی نظیر Tuttle که دو عامل حتمی بودن و شدت مجازات ها را در کاهش جرایم ارتکابی موثر می دانند و با توجه به اینکه مجازات الهی حتمی و شدید است فلذا اعتقاد مذهبی را به یک مکانیسم دفاعی قوی علیه انگیزه های مجرمانه تبدیل می کند.

مبحث دوم:

کارکردهای دین[3]

با توجه به ماهیت دین دو کارکرد فردی و اجتماعی دین را که در مفهوم جامعه با یکدیگر اشتراک دارند می توان برشمرد.

کارکردهای فردی احساسات درونی انسان را تقویت می کند و به زندگی انسان معنا و مفهوم می بخشد و اضطراب از آینده کاهش می یابد. دین به انسان فرصت می دهد که از حصار محدود خارج شود و به نیروی متعالی و با شکوه تر پناه ببرد. دین به انسان هویت می دهد.

در کارکردهای اجتماعی دین، دین هنجارها و ارزش های نخستین جامعه را مهم می داند و پذیرش آنها را برای انسان، آسان می کند. دین سبب تقویت و حمایت از نظام اجتماعی شده و از نهادها و سازمان های اجتماعی که در معرض تحولات قرار می گیرند جانبداری می کند. دین از طریق شرکت افراد در مراسم مذهبی و احترام به مقدسات اسباب همبستگی اجتماعی را فراهم می آورد حال باید دید بین شرایع اسلامی و به هم پیوستگی اجتماعی چه رابطه ای است؟[4]

به عقیده برخی از دانشمندان علوم اجتماعی نظیر دورکیم به هم پیوستگی اجتماعی عاملی است برای ممانعت از ارتکاب عمل مجرمانه چرا که وقتی فردی احساس پیوند و همبستگی با مجموعه ای داشته باشند سبب خواهد شد تا از روی اختیار اراده به مقررات آن مجموعه احترام بگذارد و عامدا مقررات آن را نقض نکند . در شریعت اسلام برخی اعمال مذهبی وجود دارند که مسلمانان را به یکدیگر نزدیک ساخته و به هم پیوستگی را در میان آن ها مستحکم تر می کند و در نتیجه باعث ممانعت از ارتکاب بزه می گردند.

نمونه بارز این اعمال مذهبی نماز جماعت، صدقه و خمس است که روح همکاری و تعاون و زندگی اجتماعی را در بین مسلمین زنده نگه می دارد.

مبحث سوم:

تعریف پیشگیری

واژه پیشگیری[5] امروزه در معنی جاری متداول آن دارای دو بعد است.[6]

«آگاه کردن، خبر چیزی را دادن و هشدار دادن است» اما در جرم شنساسی پیشگیرانه، پیشگیری در معنی اول ان مورد استفاده واقع می شود.

آقای گسن جرم شناس فرانسوی برای پیشگیری از جرم 4 معیار در نظر گرفته است :

1- اقدامی پیشگیرانه تلقی می شود که هدف اصلی آن تضمین پیشگیری از بزهکاری یا انحرافات جرم گونه باشد یعنی اقدام موثر علیه عوامل یا فرآیندهایی که در بروز بزهکاری و انحراف نقش تعیین کننده و قاطع ایفا می کنند.

2- تدابیر یا اقدامات پیشگیرانه جنبه مهمی دارد یعنی مخاطب آن کل جمعیت یا گروه یا بخش معینی از آن است.

3- زمانی که هدف اجتناب از انتخاب رفتارهای مجرمانه یا منحرفانه است اقدام های یا تدابیری پیشگیرانه خوانده می شود که قبل از ارتکاب اعمال بزهکارانه یا کجروانه و نه بعد از آن اعمال شوند.

4- اگر پیشگیری شامل اعمال تدابیر یا اقدامات قبل ازارتکاب هر جرم کیفری یا پیش از انتخاب هر رفتار منحرفانه است در آن صورت این تدابیر یا اقدام ها نمی توانند مستقیماً قهرآمیز و سرکوبگر باشند زیرا اعمال سرکوبی کیفری مستلزم آن است که جرمی قبلاً ارتکاب یافته باشد .

آقای گسن با توجه به این معیارهای چهارگانه معتقد است که پیشگیری شامل مجموع تدابیر سیاست جنایی به استثنای تدابیر نظام کیفری می شود که غایت انحصاری یا لا اقل جزئی آن، تحدید امکان وقوع مجموع اقدام های مجرمانه از طریق غیر ممکن کردن ، دشوار کردن یا کمتر محتمل کردن آنهاست.

مبحث چهارم:

پیشگیری وضعی از نگاه آموزه های اسلام

یکی از شیوه های پیشگیری از جرم، پیشگیری وضعی است که با تغییر وضعیت فرد و شرایط محیط مانند زمان و مکان درصدد است که از ارتکاب جرم توسط فرد مصمم به انجام جرم جلوگیری کند. در میان آموزه های اسلامی نکات دقیق و فراوانی در این باره وجود دارد. در سیاست جنایی اسلام سه شیوه مبارزه علیه بزهکاری وجود دارد که مکمل یکدیگرند این راه حل سه گانه عبارتند از:

1-مرحله قبل از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم

2-مرحله پس از تصمیم گیری قطعی مجرم به ارتکاب جرم و قبل از تحقق عمل مجرمانه

3-مرحله پس از اجرای فکر مجرمانه و تحقق بزهکاری

در مورد مرحله اول تدابیر مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و غیره در جهت خشکاندن ریشه مجرمیت و ایجاد جامعه ای سالم به صورتی که تصمیم به ارتکاب جرم در ذهن افراد تحقق نیابد، اعمال میگردد . ایجاد تعهدات مذهبی و ایجاد فرهنگ صبر در مقابل وسوسه های مجرمانه و ایجاد همبستگی و تعامل اجتماعی جزء این شیوه به حساب می آید.

در مرحله دوم که فرد تصمیم قاطع به ارتکاب جرم گرفته و شیوه های مرحله اول در او موثر نیفتاده، راه حل هایی که به کار گرفته می شود تا شخص مصمم به ارتکاب جرم نتواند تصمیم خود را عملی سازد. در این مرحله باید وضعیتی ایجاد شود که تحقق عمل مجرمانه را دشوار و پرخطر یا ناممکن سازد از این رو به این شیوه پیشگیری وضعی گفته می شود.

در این روش گاهی فرد در معرض بزه دیدگی مد نظر قرار می گیرد و با حمایت از او یا آنچه در معرض وقوع جرم است (آماج های جرم) از تحقق عمل مجرمانه جلوگیری می شود.

و در مواردی نیز با تغییر شرایط محیطی اعم از مکان و زمان و … امکان تحقق جرم سلب یا وقوع آن دشوار تر می گردد.

اما مرحله سوم یعنی پس از تحقق عمل مجرمانه نیز در سیاست جنایی اسلام از اهمیت زیادی برخوردار است. زیرا از طرفی به دلایل و عوامل وقوع جرم اعم از اجتماعی، فرهنگی ، اقتصادی، و حتی ژنتیکی و تاثیر آنها بر وقوع جرم و همچنین محیط و وضعیت فرد در معرض بزهکاری و بزه دیدگی توجه و تاکید فراوان نموده و از طرف دیگر انسان را مسئول و پاسخ گوی اعمال خویش می داند.

مبحث پنجم:

مفهوم حسبه در سیاست جنایی اسلام[7]

یکی از نهادهای موجود در سیستم جنایی اسلام که کارکرد آن در راستای پیشگیری وضعی از بزهکاری است حسبه می باشد. گرچه برخی عملکرد نهاد حسبه را مشابه عملکرد دادسراها دانسته اند اما با بررسی این نهاد روشن می شود عمده عملکرد آن، نظارت، کنترل و پیشگیری است تا برخورد قضایی با متخلفان ابن خلدون می گوید:

حسبه ریشه در قرآن و حدیث دارد و دریک سخن وظیفه و شغلی است دینی اخلاقی که بر پایه فرمان دادن به کار شایسته و باز داشتن از کار ناشایست تکیه دارد .

در سیره پیامبر (ص) و امام علی (ع) تعیین مامور حسبه و در مواردی نظارت و مراقبت شخصی دیده می شود.

دانشمندان اسلامی نیز کارکرد حسبه را جلوگیری از تضییع حق الله و حق الناس ازطریق امر به معروف و نهی از منکر عنوان نموده اند.

با بررسی تاریخی نهاد حسبه در اسلام روشن می شود که در واقع این نهاد علاوه بر دخالت در برخی امور دادرسی به عنوان نماینده جامعه متولی اجرای اقدامات پیشگیری وضعی نیز می باشد.

مبحث ششم:

راهکارهای پیشگیرانه از وقوع جرم در اسلام[8]

الف: یکی از راهکارهای پیشگیرانه در اسلام برای مبارزه با بزهکاری که پیشگیری های علمی از تبیین آن ناتوان است معرفی عاملی جرم زا به نام شیطان که در دو بعد درونی و بیرونی در دین مبین اسلام مدنظر قرار گرفته و شارع مقدس به آن پرداخته است از منظر درونی شیطان یا بعبارت دیگر نفس اماره در ارتکاب جرم از سوی انسان نقش دارد که همانا هوا و هوس و خواهشهای نفس مادی است که خود موجب گرایش فرد به ارتکاب گناه و بزه می شود و ازمنظر بیرونی شیطان یا به تعبیری ابلیس که موجودی است خارجی که با بهره گیری از طریق مختلف خارج از نفس انسان برای فریب انسان ها به انجام کارهای خلاف و به تعبیر ما در اینجا (جرم) اقدام می نماید و سبب ارتکاب افراد به جرم می شود.

راهکار بعدی فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که خود از پیشرفته ترین طرق قابل کاربرد در زمینه پیشگیری از جرم در نظام جرم شناسی است . و دیگری موضوع زندگی پس از مرگ و مراحل آن و وجود معاد و قیامت و ایمان به رستاخیر است زمان و مکانی که به عمل های نیک پاداش داده و عمل های زشت عقاب می شود.

از جمله نکات با اهمیت در این خصوص این است که اسلام ضمن توصیه انجام کارهای نیک و تبیین ثمرات آن، کسانی که عمل های نیک را انجام می دهند علاوه بر آنکه از ثمرات آن بهره مند می گردند با انجام دادن کارهای نیک به آنها پاداش داده می شود مثلا فردی که تجارت می کند هم به نتایجی همچون درآمد و ثروت می رسد و هم خداوند به او پاداش نیز می دهد که این از سیاست های تشویقی است تا افراد بیشتر به سوی کارهای نیک کشیده شوند.

ب: پیشگیری از جرم در ایات و روایات

یا ایها الناس اعبدوا ربکم … لعلکم تنقون: ای مردم پروردگارتان را عبادت کنید شاید پروا پیشه کنید .

این آیه به صراحت راه پیشگیری از جرم را عبادت پروردگار دانسته که سبب ایجاد ترس و پروا در افراد می شود به این ترتیب که شخصی که پروردگار را ستایش نماید و به بزرگی او ایمان داشته باشد همان ایمان قلبی به بزرگی و قدرت پروردگار سبب ایجاد یک حس پیشگیری از جرم و گناه در فرد می شود.

و در آیه ای دیگر فرمودند: واذکروا الله کثیرا لعلکم تفلحون: خدا را بسیار یاد کنید تا رستگار شوید در اینجا نیز یاد خدا سبب می شود که شخص از افتادن به دام ارتکاب گناهان و جرایم دوری جوید و این امر خود سبب رستگاری فرد در دنیا و آخرت می شود. در واقع همانا ذکر عظمت و کرامت پروردگار مانع ارتکاب جرم از سوی اشخاصی می شود که حداقل ارتباطی با خالق هستی دارند.

از این دو آیه چند مسئله بدست می آید. اول آنکه آیه اول در باب عبادت و تاثیر آن در پیشگیری از جرم است آیه دوم که بیان کننده ذکر خداوند است و همانطور که می دانیم ذکر پروردگار در ادعیه جایگاه خاص دارد و از این رو این آیه شریفه به تاثیر دعا در پیشگیری از جرم اشاره دارد، دوم آنکه این دو بر یک موضوع بنیادین وحدت نظر دارند که آن نیز در کلام الله اینگونه آشکار گشته است. که قلب ها آرام نمی گردند مگر با یاد خدا که این آرامش قلبی مانع سوق یافتن فرد به سوی ارتکاب جرم می شود.

آیه دیگر در این باب بدین مضمون است که ان الصلوه تنهی عن الفحشا و المنکر: به راستی نماز انسان را از زشتی ها باز می دارد. همانطور که در کلاه فلاسفه می بینیم رابطه عموم و خضوص مطلق میان جرم و پلشتی و زشتی وجود دارد در واقع هر جرم یک عمل زشت است لکن برخی از اعمال زشت جرم هستند و برخی جرم نیستند. پس نماز را می توان به عنوان یکی از قدرتمند ترین ابزارهای سیستم جرم شناسی اسلام در مقابله با بزهکاری دانست، زیرا انسانی در هر شبانه روز پنج مرتبه در برابریگانه بی همتا قرار می گیرد و از نور وجود او بهره می گیرد چگونه رو به سوی جرم می گذارد و چه زیبا پیامبر اعظم در کلام خود فرمودند که چگونه ممکن است بر کسی که در هر روز پنج مرتبه خود را می شوید آثاری از گرد و غبار (منظور زشتی و جرم است) باقی بماند . البته این یک قاعده کلی تخلف ناپذیر نیست و چه بسا خونخوارانی چون تیمور مغول که نماز می خواند ولی کنگره از سر می ساخت. باید یادآور شد که در این میان مثال هایی اینگونه نباید القاء کننده این تفکر باشد که این افراد نماز می خوانند و جرم می کنند پس نماز بی تاثیر است بلکه در این افراد ظهور قلبی وجود ندارد و آئینه قلب آنها را به تعبیر قرآن مجید زنگار گرفته و به گونه ای که حتی نماز این خورشید تابناک نیز نمی تواند پلیدی را از وجود آنها بر دارد و این همانا تفاوت در انسان بودن آنها است زیرا نماز و احکاما اسلام برای انسان ها وضع شده است و نه گونه ای که در خوی حیوانی خویش مانده اند. در این میان نقش دیگری برای نماز می توان متصور شد که همانا باز اجتماعی کردن و اصلاح افراد است که در قسمت های بعدی به آن می پردازیم.

(( ای پیامبر به همسران و دخترانت و زنان مومنت بگو جلبابها (روسری های بلند) خود را بر خویش افکنند، که این کار برای این است که آن ها (به عفت و حریت) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند، و خداوند همواره غفور و رحیم است.

در شان نزول آیه فوق آمده که شب هنگام زنان برای نماز مغرب و عشا به مسجد می رفتند و برخی از جوانان هرزه بر سر راه آنها می نشستند و با مزاح و سخنان ناروا آنها را آزار می دادند و مزاحم آنان می شدند. آیه نازل شد و به آنها دستور داد حجاب خود را به طور کامل رعایت کنند تا بخوبی شناخته نشوند کسی بهانه مزاحمت نداشته باشد.

1- برای جلوگیری از مزاحمت های خیابانی دستور حجاب کامل به زنان مید هد هرچند در آیه بعدی مزاحمان را نیز تهدید کرده است. معلوم می شود حجاب در ریشه کنی هرزگی و مزاحمت ها نقش داشته است.

2- با حجاب، زن های با شخصیت و متدین شناخته می شوند لذا با عمل خود به هرزگان اجازه نمی دهند که به حریم حرمت آنها اهانت نمایند.

3- در بحث حفظ حجاب که یک جنبه پیشگیری از جرم است تکلیفی در مورد مجرم نیست بلکه عموما بر مجنی علیه تاکید دارد در واقع اسلام در این مورد برخلاف سایر راهکارهای پیشگیری از جرم که بر مجرم بار می شد بر مجنی علیه بار شده است.

نمونه دیگر که در جرمشناسی قرآنی وجود دارد و به صراحت می توان گفت که در هیچ مکتب فوق مدرن بشری نیز وجود ندارد بحث الگوسازی و اسوه پروری در پیشگیری از جرم است که خداوند عزوجل در آیه شریفه می فرماید: لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه : مسلما برای شما در زندگی رسول خدا سرمشق نیکویی است. این فرموده پروردگار در قرآن کریم علاوه بر اینکه یک فرموده دینی و الهی است به نوعی بیانگر یکی دیگر از موارد اعجاز قرآن است که دلایل ان ذکر می گردد:

اول آنکه غالب انسان ها دچار یک بعد ضعف نفسانی هستند که او را نیازمند نوعی پیروی از رهبر و مقدایی برتر از خویش می گرداند و تاریخ خود گواهی بر این مدعاست که آنجا که در تمامی رویدادهای بزرگ تاریخ بشری همواره فردی به عنوان رهبر و زعیم مردم حضور داشته و نگرش آن فرد سرنوشت آن قوم یا گروه را رقم زده است

دوم انکه این آیه شریفه بیانگر یک روش متفاوت در جرم شناسی پیشگیری اسلامی است که خود یکی دیگر از علل اعجاز قرآن است و آن اینکه اشخاصی که اسوه های حسنه را دارند کمتر از سا یرین به سوی جرم گرایش می یابند که این نیز ریشه در فطرت برتر جوی انسان دارد که به گونه ای تاثیر پذیر از الگوی خویش است و پاکی آن الگو و به سوی جرم نرفتن او سبب تحریک آن فرد در قدم برداشتن در راه آن اسوه خویش است که البته در علوم جامعه شناسی نوین به نقش الگوها در شکل گرفتن شخصیت افراد در آینده آنها تاکید بسیار شده است. البته باید خاطر نشان نمود که این اهرم پیشگیری در درمان بزهکار نیز نقش ایفا می کند.

یکی دیگر از مباحثی که در پیشگیری از جرم موثر است یاد مرگ است که تاثیر بسزایی در پیشگیری از جرم دارد از این رو مبحثی در باب معاد اندیشی و آثار آن در پیشگیری از جرم و عصیان نسبت به خداوند به وجود می آید که به طور مختصر به آن اشاره می کنیم.

الف) بازدارندگی یا پیشگیری

علم به این که بعد از مرگ انسان وانهاده نمى شود بلکه مسؤول تمام اعمال خود است و جهانى جاویدان را به دنبال دارد، انسان را به فکر وامى دارد ، چرا که انسان همیشه در این تلاش است که خود را به کمال برساند. به عبارت دیگر کمال خواهى از فطریات بشر است گرچه در جوامع مختلف تعریف کمال متفاوت است.

حال اگر انسان این را لمس کرد که هستی منحصر به دنیا نیست و می تواند با حرکت بر طبق برنامه ای خاص ، کمالی جاویدان را به دست آورد هیچ گاه خود را به ورطه هلاکت نمی اندازد ، هیچ گاه به بن بست فکری نمی رسد و در انجام اعمال نیک دچار تردید نمی گردد.

ب) جهت گیری خاص

با معاد اندیشی اعمال انسان جهت گیری خاص پیدا می کند. انسانی که معتقد است خداوند مالک روز رستاخیر است سعی می کندبه سوی او حرکت کند. این اعتقاد مستلزم تنظیم رفتار و اعمال است چرا که با این جهت گیری هرگونه رفتاری سازگار نیست انسان با این نگرش به یک نوع تعادل و امنیت روحی روانی می رسد که تمام روان شناسان به دنبال این هدف، مطالعه می کنند.

ج) غفلت زدایی

با این نگرش است که انسان از غقلت و وانهادگی رها میشود چرا که می داند در روز جزا اهل عصیان با خود گویند وای بر ما این چه کتابی است که هیچ عمل کوچک و بزرگی را سر موئی فرو نگذاشته جز آنکه همه را احصاء کرده است و در آن کتاب همه اعمال خود را حاضر ببینند و خداوند به هیچ کس ستم نخواهد کرد (کهف 49 ) لذا می داند . هنگامی که این فکر در درون شخص راه پیدا کرد دیگر به خود جرات تخطی نمی دهد ، لذا قرآن با پرداختن به این موضوع در بیش از یک سوم از ایات خود اهمیت این موضوع را گوشزد کرده است.

از این روست که علی علیه السلام فرمودند : پس هرگاه شهوت ها به شما روی آورند مرگ را بسیار یاد کنید که یاد مرگ پندآموزی کافی است و رسول خدا اصحاب خود را پیوسته به یاد مرگ سفارش می کرد و می فرماید مرگ را بسیار یاد کنید که همانا مرگ نابودکننده لذتها و جداکننده شما از شهوت ها است.

همانا که این ( لذت ها و شهوت ها ) از مهمترین عوامل تحریک کننده فرد در ارتکاب جرم هستند و این خود عاملی دیگر در پیشگیری از جرم و بزهکاری است.

بحث دیگر این قسمت را در عبرت گیری و پندآموزی بیان می کنیم . همانگونه که واضح است پند گرفتن از گذشتگان تاثیری بسزایی در انجام ندادن اعمال اشتباه از سوی آیندگان دارد و از این رو در اهداف مجازات ها مسئله عبرت آموزی مورد نظر شارع مقدس بوده است از این رو پنداموزی از مجرمینی که در گذشته مرتکب جرم شده اند نقش مهمی در عدم ارتکاب جرم از سوی افراد دارد و خود ار مباحث عمده در پیشگیری از جرم در جرمشناسی اسلامی است لذا در همین راستاست که قرآن صریحا فرمان داده است فاعتبروا یا ولی الابصر پس عبرت بگیرید ای صاحبان بصیرت و نیز امیرالمومنین در این مورد فرمودند : و هرکس که عبرت گیرد خود را از فرو رفتن در خطاها و فسادها دور نگه داشته و هرکس خود را از بدی ها دور نگه داشت، سالم می ماند اینها خود گوشه ای از تاکید دین مبین اسلام بر نقش پندگیری در پیشگیری از جرم است.

حال که حدیث دیگری از مولای متقیان ذکر گردیده شایسته است که نگاهی کوتاه به محبث پیشگیری در نظام قضایی ایشان بیندازیم که به حق جامع ترین نظام قضایی دنیا است.

حضرت با شان هدایتى و ارشادى خویش، اقدام به تربیت و آموزش جامعه مى‏کرد و این را حق مردم مى‏دانست. او با تشویق مردم به برنامه‏هاى عبادى و تهذیبى و ایجاد رفاه اقتصادى و عدالت اجتماعى، زمینه هر نوع جرم را از بین مى‏برد، و اگر کسانى قابل اصلاح نبودند، مجازاتشان مى‏کرد. حتى اگر کسى مدعى بود حد و کیفر را نمى‏دانسته، تحقیق مى‏کرد آیا آیه حد مثلاً آیه قطع ید سارق بر او خوانده شده است ؟ که اگر خوانده نشده بود، حد نمى‏زد.

نوع کیفرها و تعزیرات و حدود و نظامی که در بحث کیفرها ارائه شد، عاملی پیشگیرانه و اصلاح‏گرایانه است و شدت آنها باعث می‏شود هر کس که می شنود از ترس دنبال جرم نرود .

اخرین بحث در باب پیشگیری در اسلام پرداختن به فقر و نقش آن در جرم و بزهکاری است که بار ها از سوی پیشوایان دینی ما مورد نظر قرار گرفته است.

چگونه فقر موجب گرفتاری انسان در دام جرایم مى‏گردد؟ نه این است که برخى از انسانها به دلیل ضعف روح ، قدرت تحمل فقر را ندارند و در دنیا براى رفع آن به راههاى نامشروع و به تعبیرى بزهکارى روى مى‏آورند؟ وقتى فقر مى‏تواند به کفر منتهى گردد، بدون تردید امکان این وجود دارد که به جرم، بزه و فسق نیز بینجامد. این است که اسلام از آغاز به آثار شوم فقر توجه داده است. در این بین برخی از روایات در این باره را بیان نموده سپس به شرح این موضوع و رابطه آن با جرم شناسی اسلامی می پردازیم.

از پیامبر خدا(ص)و هم از امام صادق(ع)نقل شده است که ” لولا رحمه ربی على فقراء امتی کاد الفقر ان یکون کفرا : اگر رحمت پروردگار بر فقیران امت من نباشد نزدیک است فقر به کفر بینجامد”.

امام علی (ع) در این باره فرمودند که: “کاد الفقر ان یکون کفرا : هرگاه فقر وارد شود کفر نیز به دنبال آن وارد می شود”.

امام صادق(ع)نیز مى‏فرماید: غنى یحجزک عن الظلم خیر من فقر یحملک على الاثم، «ثروتى که تو را از ظلم باز دارد بهتر از فقرى است که تو را به گناه وادارد.

امام سجاد(ع)در دعاى معروف ابو حمزه ثمالى از فقر به خداوند پناه مى‏برد. «اللهم انی اعوذ بک من الکسل و الفشل و الهم و الفقر…» مصیبت فقر و فاجعه آن نه تنها در این است که شکم فقیر گرسنه و تن او برهنه مى‏ماند، بلکه انسان محروم ممکن است از هرگونه سرمایه حیات ابدى که ایمان و عمل به احکام دین است، نیز محروم بماند و سرمایه ابدى وى نیز تباه گردد.

آثار شوم فقر به افراد منحصر نمی ماند، بلکه در سطح جامعه نیز اثر می گذارد. زیرا که تاثیرهای ویرانگر و پیامدهای گوناگون آن از افراد و خانواده های فقیر می گذرد و به گونه های مختلف به جامعه آسیب وارد می رساند. جرم پدیده ای است که دارای حیثیت اجتماعی است، وقتی فقر موجب آفرینش جرم می شود، وقتی فقر به سرقت می انجامد، آنگاه که فقر دام فحشا را می گستراند، وقتی فقر موجب گسیختن پیوندهای مشروع نکاح و متلاشی شدن کانونهای گرم خانواده و در نتیجه بر جای گذاشتن فرزندانی می شود که از مهر مادر یا پدر و یا هر دو محرومند هرگز نمی توان آن را پدیده ساده ای انگاشت که تنها دارای تاثیر فردی است لذا حل معضلات مالی در دین مبین اسلام، همانطور که اشاره شد نقش عمده ای را در پیشگیری از جرم دارد.

مبحث هفتم

باورهای دینی و پیشگیری اجتماعی

پیشگیری اجتماعی از بزهکاری شامل مجموعه اقدام های پیشگیرانه است که به دنبال حذف یا خنثی کردن آن دسته از عواملی هستند که در تکوین جرم موثر بوده اند.

این یک واقعیت است که بزهکاری تابع تحول جامعه است از این رو مشاهده می شود که در جوامع روستایی که نظارت و کنترل اجتماعی قوی تر است بزهکاری نیز به همان اندازه ضعیف تر است زیرا در این اجتماعات پایه های دین و پایبندی به ارزش های اخلاقی قوی تر است.

اما در جوامع شهری علل و عوامل مختلف اقتصادی و نابرابری های اقتصادی باعث کم رنگ شدن اعتقادات مذهبی در این جوامع شده و زمینه ساز فعالیت های بزهکارانه چه به صورت پراکنده و چه به صورت سازمان یافته است.

شریعت اسلام به اهمیت پیشگیری از جرایم واقف بوده و برای جلوگیری از وقوع هر دسته از جرایم وسیله خاصی پیش بینی نموده است :

الف: وام از طریق قرض الحسنه

ربا دادن و ربا گرفتن در میان مردم بسیاری از کشورها رایج شده است و مردم احتیاجات خود را از راه تنزیل قرض می کنند سرمایه داران نیز بدون زحمت و انجام کاری با قرض دادن وجوه خود منافع سرشار می برند.

ربا در حقوق اسلام با ضمانت اجرای سنگین منع شده است

چنانچه قرآن کریم در آیه 275 از سوره مبارکه بقره می فرماید :

و خداوند تجارت را حلال کرده و ربا را حرام کرده و هرکس پس از انکه پند و اندرز کتاب خدا به او برسد و از این عمل دست کشد خداوند از گذشته او در گذرد و عاقبت کار او با خدای مهربان باشد و کسانی که از این کار دست نکشند آنان اهل جهنم اند و در آنجا معذب خواهند بود.

و باز قرآن مجید در آیه 279 از سوره مبارکه بقره در زمینه منع رباخواری می فرماید «پس اگر ترک ربا نکردید، آگاه باشید که به جنگ خدا و رسول او برخاسته اید در عین حال با وجود کیفرهای مذکور جنبه پیشگیری از رباخواری در شریعت اسلام توجه شده و آن تاکید بر قرض الحسنه است که مانع از احتیاج به قرض ربوی گردد»

تامین سرمایه قرض الحسنه منوط به اقدام اشخاص خیر در یک جامعه اسلامی است. به علاوه چون یکی از مصارف زکات پرداخت وام داران است ممکن است مراجع دینی اجازه دهند سهمی از حقوق مالی دریافتی را به جای بخشیدن به وام داران با رعایت شرایط و گرفتن وثیقه قرض دهند تا بدین ترتیب افراد بیشتری از وام قرض الحسنه برای توسعه فعالیت و معاش خود بتوانند بهره مند شوند.

ب: آسان گیری در امر ازدواج:

یکی دیگر از راهکارهای پیشگیری از زنا کاری و فحشا آسان گیری در امر ازدواج است که غرض آن تشکیل خانواده و ایجاد نسل است تا بر تعداد مسلمانان پاک افزوده شود و جایی برای ناپاکان و کافران باقی نماند .

ج: اتفاق و احسان :

یکی از طرق پیشگیری از جرایم علیه اموال مانند دزدی رفع نیاز مستمندان به وسیله انفاق و احسان است چه خودداری از انفاق و احسان در طول زمان موجب می شود که مستمندان علیه اغنیا شورش نمایند و اغنیا موجب هلاکت خویش شوند.

د: تامین شرایط و امکانات کار برای همه

مهمترین طریق پیشگیری از وقوع جرایم تامین شرایط و امکانات کار در شکل تعاونی از راه وام بدون بهره یا هر راه نامشروع دیگر می باشد.

پس می توان گفت که اگر فرد مومن در زندگی اجتماعی خود متوجه حرمت های قوانین الهی باشد و با عنصر تقوا حتی تفکر و اندیشه گناه و جرم را از سر نگذراند جرمی مرتکب نخواهد شد و بدین طریق هدف پیشگیری اجتماعی از جرم حاصل خواهد شد . شریعت اسلام نیز که پایه اعمال را از نظر کیفر و پاداش روی اندیشه و نیت افراد گذارده است پیش از وقوع جرم با مطمع نظر قرار دادن فکر و اندیشه و نیت افراد با ضمانت اجراهای لازم پیشگیر و پس از ارتکاب زا جر است.[9]

مبحث آخر:

باورهای دینی و اصلاح بزهکاران

یکی از نهادهای مطرح شده در اسلام توبه است اسلام با مفتوح گذاشتن راه توبه همیشه راه بازگشت و اصلاح را فراهم نموده است و انسان خطا کار را با وعده های نیکویش تشویق به بازگشت و اصلاح می کند.

شمول توبه در اسلام تا بدان حد است که هرکس در هر سطحی و در هر صورت خود را بیرون از لطف محبت و آیین مهر خداوندی نمی بیند . توبه استثنای خاص نمی پذیرد و شامل هرگناه و به هر اندازه که باشد می شود.

اسلام، آگاهی ، علم و تفکر را که مایه اساسی هر نوع پیشرفت و سعادت است بسیار

می ستاید و از جهل و نادانی که مایه بنیادی بدبختی و و جرم می باشد نهی می کند برای سلامت روح و روان به اقامه نماز و دعا امر فرموده و گذشت و مهربانی و صبوری و حق شناسی و سپاسگذاری و نگهداشتن حرمت دیگران، عدل و احسان، برابری و برادری را توصیه فرموده و از نفاق و ریا و دروغ و افترا و تحقیر و … به شدت بیزاری جسته است همه افراد را در مقابل هم مسوول شمرده و از بی اعتنایی به مشکلات دیگران به شدت نهی نموده است و به صراحت اعلام کرده است که هر کار ریز و درشتی ثبت شده و عمل هیچ کس ضایع نخواهد شد.

دین اخلاق و فرهنگ عظیم دینی به واقع پشتوانه قوی و غنی مطمئنی است که جامعه را از بسیاری از امراض و انحرافات فکری و عملی مصون می دارد البته اگر علماء دانشمندان، نویسندگان ، هنرمندان و … این سرمایه بی پایان را جدی گرفته و با استفاده از ابزارهای نوین تبلیغاتی مردم را دائما متذکر باشند و هدایت نمایند.

اهتمام به عبادات فردی و جمعی مانند نمازهای یومیه، روزه، حج، نماز جمعه، عزاداری، در ماه های محرم و مراسم ویژه ماه رمضان، شرکت و در مساجد و زیارت مقابر قدسی ائمه اطهار و بزرگان دین، از جمله مراسم مذهبی، سنتی و تقریبابی هزینه جامعه ما است که می توان در این راستا نهایت بهره معنوی را حاصل نمود.

نتیجه آن که گرچه دین قدمت فراوانی دارد اما نکات و اموزه های اسلامی در همه زمینه ها راه گشای انسان بوده و رنگ کهنگی به خود نمی گیرد و در این زمینه انسان مومن و مسلمان باید با تقویت اخلاق و فرهنگ دینی از ارتکاب جرم و گناه پرهیز کند امید است که در جوامع ، به ویژه جوامع اسلامی فرهنگ غنی اسلام مورد تظلم قرار نگرفته و افراد جامعه بتوانند با تهذیب نفس از ارتکاب جرم به هر نحو که باشد پیشگیری کرده و جامعه ای عاری از جرم و گناه داشته باشیم ان شاالله

اسفند 1388

منابع و مآخذ :

1- گلدوزیان ، دکتر ایرج ، حقوق جزای عمومی ج 1 انتشارات دانشگاه تهران

2- پیشگیری از جرم مرکز انتشارات قوه قضائیه

3 – محمد رحیم عیوضی ، مقاله اینترنتی درآمدی بر رویکرد جامعه شناختی دین

4 – نجفی ابرند آبادی ، دکتر علی حسین ، مقاله پیشگیری از بزهکاری

5 – مجله تخصصی فقه و حقوق شماره 64

6 – زررخ ، احسان ، پایان نامه کارشناسی ارشد

پی نوشت

[1] – گلدوزیان، دکتر ایرج، حقوق جزای عمومی ج 1، ص 108

[2] – لکالی اندی، مجید مقاله اعتقاد مذهبی در اسلام از کتاب پیشگیری از جرم ص 246

[3] – مقاله اینترنتی درآمدی بررویکرد جامعه شناختی دین، محمدرحیم عیوضی

[4] – لکالی اندی، مجید، مقاله اعتقاد مذهبی در اسلام، از کتاب پیشگیری از جرم

[5] – prevention

[6] – نجفی ا برند ابادی، دکتر علی حسین، مقاله پیشگیری از بزهکاری

[7] – مجله تخصصی فقه و حقوق شماره 64 تابستان 1383

[8] زررخ ، احسان، پایان نامه کارشناسی ارشد (جرم شناسی اسلامی، تصوریا واقعیت؟ )

[9] – گلدوزیان، دکتر ایرج، حقوق جزای عمومی ص 125