تعریف حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی چیست

• به همراه قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای، مهمترین و اصلی ترین قانونی که در زمینه حقوق مالکیت فکری و عالی الخصوص حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی وجود دارد می­ توان به قانون تجارت الکترونیک اشاره نمود.

در تعریف حقوق مالکیت فکری می­توان بیان نمود که این حق یکی از زیر مجموعه­ های حقوق خصوصی است که پدیدآورنده یک اثر از آن برخوردار است و به موجب آن، بهره­ برداری غیرمجاز از اثر پدیدآورنده از سوی شخص یا اشخاص دیگر، موجبات مسئولیت مدنی و کیفری بهره­ بردارِ غیرمجاز را فراهم می­ نماید. در نظام­ های حقوقی مختلف، برای صیانت و پاسداری از حقوق مالکیت فکری قوانین مختلفی وضع شده است.

این الزامات و قوانین با شکل گیری فضای مجازی و مسائل پیرامون آن، ناگزیر دچار تغییراتی گردیده است، تا به وسیله این تغییرات بتواند حمایت لازم را از پدیدآورندگان در فضای مجازی صورت دهد. به موازات حقوق داخلی کشورها، در بُعد بین الملل نیز در زمینه مالکیت فکری، قواعد متعددی وضع شده است که مهم ترین آنها کنوانسیون پاریس و برن است که اولی شامل مالکیت های صنعتی و دومی مالکیت های ادبی و هنری را در برمی گیرد. ایران در سال ۱۳۳۷ به کنوانسیون پاریس پیوسته است، اما به کنوانسیون برن که موضوع اصلی آن حمایت از آثار ادبی و هنری است و مصادیق متعددی از حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی را شامل می ­شود، هنوز نپیوسته است.

کشورهای مختلف دنیا، در قبال موضوع حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی دو رویکرد متفاوت اتخاذ نموده اند. در غالب کشورها این موضوع (حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی) تحت نظام حقوقی آثار ادبی و هنری و یا به تعبیر دیگر نظام حق تالیف، قرار گرفته است و معدود کشورهایی نیز این موضوع (حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی) را در چارچوب مالکیت صنعتی یا حق اختراع مطرح نمودند. اما ایران شیوه سومی را برگزیده است و آن تلفیق هردو نظام حقوقی است. بدین معنا که در صورت احراز شرایط مقرر در قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری مصوب سال ۱۳۸۶ قوانین مربوط به مالکیت های صنعتی بر آن حاکم و درغیر اینصورت قوانین مرتبط با نظام حقوقی آثار ادبی و هنری یا حق تالیف در این خصوص اجرا می شود.

این موارد عبارتند از:

۱- بُعد ملی

در قوانین ملی در حوزه حمایت از حقوق مالکیت فکری و معنوی به طور خاص در فضای مجازی، کشور ما تا کنون قوانین ذیل را به تصویب رسانده است:

الف-قدیمی ترین قانون موجود در زمینه حقوق مالکیت ادبی و هنری قانون «حمایت از حقوق مؤلفین، مصنفین و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸هجری شمسی است که در ۳۳ماده حقوق مالکیت معنوی در کشور را تشریح می کند. این قانون به زعم بسیاری از کارشناسان، هنرمندان و پدیدآورندگان آثار فرهنگی در برهه کنونی به شدت نیازمند بازنگری و به روز شدن است. این قانون، قواعد یا احکام حقوقی قابل توجهی در زمینه حمایت از آثار ادبی و هنری در فضای مجازی دارا نیست.

ب-قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات مصوب ۶ دی ماه ۱۳۵۲ مجلس شورای ملی و ۲۶ آذر ۱۳۵۲ مجلس سناست و از تاریخ ۱۶ دی ۱۳۵۲ رسمیت یافته است. به موجب این قانون حق تکثیر یا تجدید چاپ و بهره برداری و نشر و پخش هر ترجمه ای با مترجم یا وارث قانونی او است که در دوره اخیر مجلس شورای اسلامی با اصلاحاتی نیز مواجه شد. این قانون نیز قواعد یا احکام حقوقی قابل توجهی در زمینه حمایت از آثار ادبی و هنری در فضای مجازی ندارد.

ج-قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای که یکی از مهمترین و مرتبط ­ترین قانون با موضوع همایش حاضر است. این قانون در پی رواج یافتن استفاده از تولیدات نرم افزاری رایانه ای در تاریخ ۴ دی ماه ۱۳۷۹به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. این قانون تصریح می کند: «حق نشر، عرضه، اجرا و حق بهره برداری مادی و معنوی نرم افزار رایانه ای متعلق به پدیدآورنده آن است. نحوه تدوین و ارائه داده ها در محیط قابل پردازش رایانه ای نیز مشمول احکام نرم افزار خواهد بود. مدت حقوق مادی ۳۰ سال از تاریخ پدید آوردن نرم افزار و مدت حقوق معنوی نامحدود است . همچنین در این قانون آمده است: «برای صدور تأییدیه فنی در مورد نرم افزارهایی که پدیدآورنده آن مدعی اختراع بودن آن است، کمیته ای به نامه «کمیته حق اختراع زیرنظر شورای عالی انفورماتیک تشکیل می شود. اصلی ترین قانونی که می ­تواند محور شاخص همایش فوق در بُعد ملی باشد؛ قانون حاضر می­ باشد.

د-کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت فکری کنوانسیون تأسیس سازمان جهانی مالکیت معنوی امضا شده در تاریخ چهارم جولای ۱۹۶۷میلادی برابر با ۲۴ تیرماه سال۱۳۴۶هجری شمسی و اصلاحی ۲۸ اکتبر ۱۹۷۹میلادی برابر با ۷ آبان ماه سال ۱۳۵۸هجری شمسی است.

این قانون در ایران مشتمل بر ماده واحده منضم به متن کنوانسیون شامل مقدمه و بیست و یک ماده در جلسه علنی روز چهارشنبه مورخ چهارم مهر ماه ۱۳۸۰ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در تاریخ ۲۵مهرماه به تأیید شورای نگهبان رسید. آنچه از نظر این سازمان مالکیت معنوی نامیده می شود، شامل حقوق مرتبط با آثار ادبی، هنری و علمی، نمایش های هنرمندان بازیگر، صدای ضبط شده، برنامه های رادیویی، اختراعات در تمام زمینه های فعالیت انسان، کشفیات علمی، طراحی های صنعتی، علائم تجاری، علائم خدماتی، نام های تجاری و عناوین، حمایت در برابر رقابت نامطلوب و سایر حقوق ناشی از فعالیت معنوی در قلمرو صنعتی، علمی، ادبی و هنری است. سازمان جهانی مالکیت فکری اقدامات و فعالیت­های قابل توجهی در زمینه حمایت از آثار ادبی و هنری در فضای مجازی انجام داده است. (سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO در بُعد بین المللی بیشتر مورد بررسی قرار خواهد گرفت.)

ه- سایر قوانین و معاهده های داخلی و بین المللی. علاوه بر قوانین فوق؛ کشور ما در معاهدات بین المللی دیگر نظیر کنوانسیون مالکیت صنعتی پاریس، تاریخ عضویت: دسامبر ۱۹۵۹، کنوانسیون مالکیت صنعتی پاریس (اصلاحات استکهلم)، تاریخ عضویت: مارس ۱۹۹۹، موافقتنامه مادرید (علائم)، تاریخ عضویت: دسامبر ۲۰۰۳، پروتکل مادرید، تاریخ عضویت: دسامبر ۲۰۰۳، موافقتنامه مادرید(نشانه های مبدأ)، تاریخ عضویت: ژوئن ۲۰۰۴و موافقتنامه لیسبون، تاریخ عضویت: مارس ۲۰۰۶عضویت دارد. به جز این معاهدات در داخل کشور قوانین و مقررات ملی در زمینه حقوق مالکیت فکری در حوزه های گوناگون نوشته و تصویب شده است که از میان آنها می توان به قانون تجارت الکترونیک، مصوب ۱۳۸۲، قانون ثبت ارقام گیاهی و کنترل و گواهی بذر و نهال، مصوب ۱۳۸۲، قانون نشانه های مبدأ جغرافیایی کالا ، مصوب ۱۳۸۳و قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری، مصوب سال ۱۳۸۶اشاره کرد که غالب این مستندات ناظر به حمایت از مالکیت ادبی و هنری صرف نظر از بُعد فضای مجازی می­ باشد.

و- به همراه قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای، مهمترین و اصلی ترین قانونی که در زمینه حقوق مالکیت فکری و عالی الخصوص حقوق مالکیت فکری در فضای مجازی وجود دارد می­ توان به قانون تجارت الکترونیک اشاره نمود.

قانون تجارت الکترونیکی برای نقض حق مالکیت فکری در فضای مجازی مسئولیت مدنی و کیفری مقرر کرده است. در ماده ۷۴ این قانون برای نقض حق مؤلف در بستر مبادلات الکترونیکی ضمانت اجرای کیفری پیش بینی شده است. مطابق این ماده: «هرکس در بستر مبادلات الکترونیکی با تکثیر، اجرا و توزیع ( عرضه و نشر) مواردی که در قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب ۳/۹/۱۳۴۸ و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب ۲۶/۹/۱۳۵۲و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانه ای مصوب ۴/۱۰/۱۳۷۹ منوط بر آنکه امور مذکور طبق مصوبات مجلس شورای اسلامی مجاز شمرده شود، در صورتی که حق تصریح شده مؤلفان را نقض نماید به مجازات سه ماه تا یک سال حبس و جزای نقدی به میزان پنجاه میلیون ریال محکوم خواهد شد.

همچنین ماده ۷۸ این قانون نیز در خصوص مسئولیت مدنی و جبران خسارت نیز مقرر داشته است: « هرگاه در بستر مبادلات الکترونیکی در اثر نقص یا ضعف سیستم مؤسسات خصوصی و دولتی، به جز در نتیجه قطع فیزیکی ارتباط الکترونیکی، خسارتی به اشخاص وارد شود، مؤسسات مزبور مسئول جبران خسارات وارده می باشند مگر اینکه خسارات وارده ناشی از فعل شخصی افراد باشد که در این صورت جبران خسارات برعهده این اشخاص خواهد بود . البته در استناد به این ماده برای مسئولیت مدنی در فضای مجازی بین حقوق دانان اختلاف نظر وجود دارد.

توضیح بیشتر آنکه برخی از حقوقدانان معتقدند از آنجا که در بحث مسئولیت مدنی، نتیجه عمل یعنی ورود خسارت معیار ارزیابی است و ویژگی هایی مانند استخدام در یک موسسه دولتی تأثیری در این امر ندارد، حکم ماده را می توان به کاربران عادی (ناقضان غیر مستخدم) نیز تعمیم داد. اما این تفسیر با ظاهر ماده در تناقض است و به نظر نمی ­رسد با توجه به صراحت عبارت «در اثر نقص یا ضعف سیستم مؤسسات خصوصی یا دولتی بتوان به مسئولیت سایر کاربران با استناد به این ماده حکم داد و برای جبران این نقیصه می توان به قواعد عام مسئولیت از جمله ماده ۱ قانون مسئولیت مدنی توسل نمود. قانون تجارت الکترونیکی در خصوص سایر ضمانت اجراها مانند اقدامات موقت و تأمینی برای متوقف ساختن نقض یا ضبط آثار حاصل از جرم یا ابزارهای ارتکاب جرم ساکت است.

درحال حاضر مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتالی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی واحدی با عنوان دفتر امور مالکیت معنوی پیگیر تصویب قانونی در این زمینه می باشد.[۲]

۲- بُعد بین الملل

سازمان جهانی مالکیت معنوی World Intellectual Property Organization یاWIPO یکی از ۱۶ آژانس تخصصی سازمان ملل است. وایپو هم اکنون ۱۸۴ کشور عضو دارد و ۲۴ معاهده بین المللی را به تصویب رسانده است.

از جمله اقدامات یاWIPO در خصوص رعایت و حفظ حقوق مالکیت معنوی در فضای مجازی: راه­ اندازی شبکه جهانی اینترنت در آکادمی مالکیت معنوی[۳] می­ باشد که این آکادمی تا کنون سمینارها و کنفرانس هاس متعددی در زمینه شبکه جهانی اینترنت برگزار کرده و در آن بیانیه­ ها و موافقت نامه های را با حضور کشورها تصویب و اعلام نموده است که از جمله این موارد می توان به موارد زیر اشاره نمود:

اعلامیه ریو

طرح اقدام پکن

برنامه عمل مونیخ

پیگیری طرح اقدام مونیخ

توصیه واشنگتن

از جمله اقدامات کشور چین (به عنوان یک کشور پیشرفته) در رعایت حقوق مالکیت معنوی در فضای مجازی تصویب مصوبه ای با عنوان:

Regulation on the Protection of the Right to Network Dissemination of Information

مصوب ۱۸ ۲۰۰۶ may می باشد.

ایران با وجود عضویت در سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO که یکی از ۱۶سازمان و آژانس تخصصی بین المللی زیر مجموعه سازمان ملل متحد محسوب می شود، همچنان در حال بررسی کنوانسیون برن، یعنی مهم ترین معاهده بین المللی تحت مدیریت WIPO است.

۳- ضرورت توجه به مالکیت فکری و معنوی

با توجه به اهمیت موضوع مالکیت فکری و مالکیت معنوی در آثار ادبی و هنری، ضرورت این موضوع در فضای مجازی دو چندان جلوه می­ کند. فضایی که به نسبت فضای حقیقی، دسترسی و استفاده از آثار ادبی و هنری به مراتب سهل و آسان­تر می­ باشد. فضای مجازی نیازمند تقریر قوانین و مقررات به روز و کارآمد در این زمینه می­ باشد تا بتواند تضمین مناسبی برای صاحبان آثار ادبی و هنری در این فضا محقق نماید. پشتوانه این تقریر و تنقیح قوانین؛ انجام پژوهش های مرتبط با این حوزه و استفاده از ثمرات همایش­های نظیر این همایش می­ باشد.

موضوع حمایت از آثار ادبی و هنری در فضای مجازی؛ الزامات ملی و بین المللی از جمله مباحثی است که از یک سو، زیرمجموعه موضوع حقوق مالکیت ادبی و هنری می ­باشد و از سویی دیگر با بحث فضای مجازی در ارتباط است. منابع دانشگاهی و کتابخانه ای داخلی نظیر کتب؛ پایان نامه ها، رسالات دانشجویی؛ مقالات پژوهشی و…. به تفصیل وارد این موضوع نشده­ اند و جزئیات این امر را تبیین و تحلیل ننمودند. با بررسی آثار موجود می­ توان بیان نمود که قریب به اتفاق منابع داخلی موجود در این زمینه، متمرکز بر موضوع حقوق ماکیت ادبی و هنری (در فضای حقیقی و غیر مجازی) شده­اند و ادبیات این موضوع در حوزه فضای مجازی در کشور ما تقریباً نزدیک به صفر است. لکن همان طور که پیشتر اشاره شد، در حوزه بین­ الملل فعالیت­های قابل توجه و چشمگیری از سوی برخی از کشورهای توسعه یافته و نهادهای بین المللی از جمله سازمان جهانی مالکیت فکری (WORLD INTELLECTUAL PROPERTY ORGANIZATION) صورت گرفته است.

لایحه حمایت از مالکیت فکری

تاریخ اعلام وصول   ۱۳۹۳/۱۰/۱۷ دوره : نهم شماره ثبت : ۵۴۱

کمیسیون­های مرتبط با لایحه:

اصلی: قضایی و حقوقی

فرعی: عمران، فرهنگی ، اقتصادی ، آموزش و تحقیقات، صنایع و معادن ، اجتماعی

به موجب بند (الف) ماده ۴۵ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۳ دولت موظف گردیده است که اقدامات لازم برای «طراحی و استقرار کامل نظام جامع حقوق مالکیت معنوی، ملی و بین المللی و پیش بینی ساختارهای اجرایی لازم و همچنین بند (ز) ماده ۱۳۰ «پایه‎گذاری و تضمین بنیادهای حقوق مالکیت… معنوی در قلمرو قضائی صورت دهد. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۴ پیش نویسی را با عنوان «پیش نویس لایحه قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط آماده نمود. سپس در طی سال های ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹ در کارگروه نظام حقوقی و مالکیت فکری دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی(شورای عالی انقلاب فرهنگی) نسخه دوم پیش نویس دومی را در ۱۸۰ ماده تهیه گردید.

در اردیبهشت ماه ۱۳۸۹، در نخستین همایش مالکیت معنوی، بر لزوم تدوین لایحه ای در حمایت از حقوق مولفان و هنرمندان تاکید گردید و در نهایت در سال ۱۳۹۲ معاون وزارت دادگستری اعلام کرد بررسی لایحه با حدود ۱۳۰ ماده در کمیسیون لوایح دولت دهم به پایان رسیده است و پس از تأیید و تصویب نهایی در هیئت دولت به مجلس ارسال می شود. این مصوبه در تاریخ ۱۷/۱۰/۱۳۹۳ در صحن علنی مجلس شورای اسلامی مورد بررسی قرار گرفت و پس از تایید کلیات طرح برای بررسی تخصصی به کمیسیون حقوقی و قضایی مجلس ارسال گردید که در حال حاضر در این کمیسیون در حال بررسی می­باشد. درحال حاضر، واحدی با عنوان دفتر امور مالکیت معنوی در مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه های دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جانب دولت، پیگیر تصویب لایحه مزبور در مجلس شورای اسلامی می باشد.

لازم به ذکر است که در بخش پنجم این پیش ­نویس با عنوان «مقررات خاص در مورد برنامه­ های رایانه­ ای به موضوع مالکیت فکری در فضای مجازی پرداخته شده است. ماده ۱۵۵ این پیش ­نویس مقرر می­دارد: «مدت حمایت از برنامه رایانه ای تا ۵۰ سال از پس انتشار اثر و در صورت عدم انتشار اثر تا ۵۰ سال پس از خلق اثر است.

[۱] – این جدول مقتبس از گزارش آقای صادق زاده –گزارش معاونت فناوری- می باشد.

[۲] – به موجب بند (الف) ماده ۴۵ قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران مصوب ۱۳۸۳ «طراحی و استقرار کامل نظام جامع حقوق مالکیت معنوی، ملی و بین المللی و پیش بینی ساختارهای اجرایی لازم و همچنین بند (ز) ماده ۱۳۰ «پایه‎گذاری و تضمین بنیادهای حقوق مالکیت… معنوی در قلمرو قضائی ؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۴ پیش نویسی را با عنوان «پیش نویس لایحه قانون جامع حمایت از حقوق مالکیت ادبی و هنری و حقوق مرتبط آماده نمود. سپس در طی سال های ۱۳۸۷ تا ۱۳۸۹ در کارگروه نظام حقوقی و مالکیت فکری دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی(شورای عالی انقلاب فرهنگی) نسخه دوم پیش نویس دومی را در ۱۸۰ ماده تهیه گردید.

در اردیبهشت ماه ۱۳۸۹، در نخستین همایش مالکیت معنوی، بر لزوم تدوین لایحه ای در حمایت از حقوق مولفان و هنرمندان تاکید گردید. و در نهایت در سال ۱۳۹۲ معاون وزارت دادگستری اعلام کرد بررسی لایحه با حدود ۱۳۰ ماده در کمیسیون لوایح دولت دهم به پایان رسیده است و پس از تأیید و تصویب نهایی در هیئت دولت به مجلس ارسال می شود.

در بخش پنجم این پیش ­نویس با عنوان «مقررات خاص در مورد برنامه­ های رایانه­ ای به موضوع مالکیت فکری در فضای مجازی پرداخته شده است. ماده ۱۵۵ این پیش ­نویس مقرر می­دارد: «مدت حمایت از برنامه رایانه ای تا ۵۰ سال از پس انتشار اثر و در صورت عدم انتشار اثر تا ۵۰ سال پس از خلق اثر است.

[۳] – The WIPO Academy was established in ۱۹۹۸ and plays a central role in WIPO’s activities to enhance the capacity of countries to use the intellectual property (IP) system

منبع: مرکز ملی فضای مجازی