دیدگاه حقوقی به اشتباه در قتل

بر اساس تاریخ ادیان ابراهیمی اولین قتل، کشته شدن هابیل فرزند آدم توسط برادرش قابیل است.

اشتباه

اشتباه در لغت به معنی پوشیده شدن، نهفته ماندن، مانند شدن، بازشناختن، و باز ندانستن و در اصطلاح عبارتست از تصور خلاف واقع از یک واقعیت خارجی که یا بصورت موضوعی و یا بصورت حکمی می‌باشد.

اشتباه در قانون عبارتست از اشتباه در موضوع یا مصداق مانند بردن مال دیگری به اشتباه و به تصور اینکه مال مذکور متعلق به خود وی می‌باشد در اینجا چون سوء نیت مدخلیت نداشته و رکن مادی جرم بر مبنای تصور اشتباه تحقق یافته لذا جرم سرقت محقق نمی‌شود پس اشتباه در جانب موضوعات احکام را اشتباه موضوعی می‌گویند مثلاً اشتباه عاقد اشتباه در موضوعی است و غالب اشتباهات در عقود از همین گونه اشتباه است.

مفهوم اشتباه در هدف

ایـن عـبـارت نـزد حقوق‌دانان، با تعابیر مختلفی هـمچون اشتباه در شخص، قتل ناشی از خطای در تیراندازی، اشتباه در هدف گیری مطرح شده است.

منظور از این نوع خطا آن است که بر اثر عواملی چون خطا در هدف‌گیری، وزش باد، جای خالی دادن شخص مورد نظر، عدم مهارت، ضربه یا تیر به جای آن‌که به شخص، حیوان یا شیئی مورد هدف برخورد نماید، به شـخـص دیـگـر خـورده و مـنـجـر به مرگ وی گردد.

‌به بیان دیگر، شخص مرتکب بنا به عللی، در هدف‌گیری دچار اشتباه شده و شخص دیگری به غیر از شخص مورد نظر را به قتل می‌رساند.

دیدگاه حقوقی

‌میان حقوق‌دانان درخصوص ماهیت قتل ناشی از اشتباه در هدف، اختلاف نظر وجود دارد. عده‌ایی از نویسندگان معتقدند، با توجه به این‌که عمل مادی سلب حیات با قصد ارتکاب قتل انجام یافته و قاتل با قصد کشتن، عمل مادی را انجام داده، از این رو مستوجب کیفر قتل عمد است.

‌همچنین این دسته از حقوق‌دانان، عدم مهارت را عاملی جهت تغییر در ماهیت قتل ارتکابی نمی‌دانند.

برخی از حقوق‌دانان، مهدورالدم یا محقون‌الدم بودن هدف نخستین و اصلی قاتل را در تحقق قتل ناشی از اشتباه در هدف مؤثر می‌دانند .بدین نحو که اگر کسی تیری به طرف انسان محقون الدمی شلیک کند و تیر او در اثر عدم مهارت یا کمانه کردن یا فرار آن شخص، به فرد دیگری اصابت کند و موجب مرگ او شود، مورد از مصادیق قتل عمد است. چنانچه مرتکب، قانوناً حق تیراندازی به طرف کسی، شیئی یا حیوانی را در شرایط و اوضاع و احوال خاصی دارد و بدین منظور تیراندازی می‌کند؛ اما تیر او به انسان بیگناه دیگری اصابت کرده و منجر به مرگ وی شود، چنین قتلی خطای محض است.

در واقع این عده بر این اعتقادند، بین حالتی که جانی قصد تیراندازی به انسان بیگناهی را دارد و تیر او به خطا رفته و به شخص بیگناه دیگری اصابت می‌کند و منجر به قتل وی می‌شود و حالتی که جانی قصد تیراندازی به حیوانی یا شیئی را دارد و در اثر خطا رفتن تیر و کمانه کردن ، به انسانی اصابت می‌کند و منجر به مرگ او می‌شود، باید فرق قائل شد و در حالت اول، قتل را عمدی و در حالت دوم، خطا محسوب نمود. صدور حکم واحد برای این دو حالت با قواعد و اصول فقه جزایی و حقوق جزا تطبیق نمی‌کند. ‌

حقوق‌دانان پیرو این نظر معتقدند که قانون‌گذار اسلامی حتی نپذیرفته است که فعل مرتکب در قتل ناشی از خطای در هدف، ممکن است از روی بی‌احتیاطی و غفلت انجام گرفته باشد تا در این صورت فعل او را در حکم شبه عمد تلقی کند. ‌ هرچند که یکی از حقوق‌دانان، ضمن خطای محض تلقی نمودن چنین قتلی معتقد است، با توجه به این‌که در این قبیل قتل‌ها، دست‌کم یکی از موارد و مصادیق تقصیر (بی‌احتیاطی، بی‌مبالاتی، عدم مهارت یا عدم رعایت نظامات دولتی) وجود دارد، باید آن را با توجه به تبصره 3 ماده 295 قانون مجازات اسلامی، قتل در حکم شبه عمد فرض کرد.

قتل ناشی از اشتباه در هویّت‌

در مورد جرم قتل علاوه بر بحث اشتباه در شخص، قتل ناشی از اشتباه در هویّت مجنی‌علیه نیز از اهمیت خاصی برخوردار است كه حقوقدانان كیفری اصطلاحاتی چون قتل ناشی از خطای در شخصیّت، قتل ناشی از اشتباه در مصداق، قتل ناشی از خطای در مصداق، قتل ناشی از اشتباه در شخصیت مجنی‌علیه و قتل ناشی از اشتباه قاتل در تشخیص شخص مقتول را در مورد آن به كار برده‌اند. منظور از خطای در شخصیّت این است كه مجرم، قتل شخصی را به گمان اینكه زید است قصد كند و بعد از قتل معلوم می‌شود كه او عمرو بوده است. خطای در شخصیت عبارت است از خطا در گمان و قصد فاعل، چون كسی كه به طرف شخص معینی به گمان اینكه زید است تیراندازی می‌كند و سپس معلوم می‌گردد كه آن شخص عمرو بوده است، در قصد خود خطا كرده و خطای واقع شده از آن چیزی ناشی شده است كه آن را صحیح می‌پنداشته و قصد نموده است.

با این تفسیر مشخص می‌شود كه قتل ناشی از اشتباه در هویّت، ناشی از اشتباه مرتكب در عنصر معنوی (عنصر روانی) جرم می‌باشد. به این ترتیب باید گفت كه قتل ناشی از اشتباه مرتكب در تشخیص شخص مقتول (اشتباه در هویت) ناظر به مواردی است كه متهم به قتل، ادعا می‌كند كه قصد كشتن شخص الف را داشته و به طرف او تیراندازی كرده است، اما تحت تأثیر شرایط و اوضاع و احوال خاصی، شخص دیگری كه به گمان مرتكب شخص الف است هدف قرار گرفته و كشته شده است و بعداً معلوم می‌شود كه مقتول شخص الف نبوده است.

آیا قتل ناشی از اشتباه در هویّت، عمد محسوب می‌شود یا شبه‌عمد یا خطای‌محض؟‌

گاه جانی با تفكر مجرمانه به قصد جنایت بر انسانی محترم، شخص بی‌‌گناه دیگری را اشتباهاً و به تصور آنكه فرد مورد نظر اوست، هدف قرار داده و مرتكب جنایت بر وی می‌شود. در این صورت درباره‌ حدود و ماهیت ضمان جانی اختلاف شده است. بنابراین باید گفت كه در مورد قتل ناشی از اشتباه در هویّت، دو گونه نظر وجود دارد، به این ترتیب كه عده‌ای از حقوقدانان این نوع قتل را عمدی دانسته و عده‌ای دیگر نیز

معتقدند كه این نوع قتل عمدی نیست؛

تذکر : نتیجه مباحث گذشته مربوط به اشتباه چنین است :

1- اشتباه در هدف موجب سلب مسئولیت است و نوع قتل خطای محض خواهد بود .

2- اشتباه در هویت مقتول موجب سلب مسئولیت نیست و نوع قتل عمدی خواهد بود .

منابع :

1-ولیدی، محمد صالح: حقوق جزا ـ مسئولیت كیفری، تهران: انتشارات امیركبیر، چاپ سوم، 1381.

2-رهامی،محسن:جزوه درس حقوق جزای اختصاصی1,جرایم علیه تمامیت جسمانی افراد، سال 79-78.

3-گلدوزیان،ایرج:حقوق جزای اختصاصی ,جرایم علیه تمامیت جسمانی و… ، انتشارات دانشگاه تهران،چاپ یازدهم،1384

4-دانشجو