آیا نپرداختن مهریه و فرار از مهریه کلاهبرداری است ؟

• مهریه قانون عشق و جذب است: مرد از نظر آفرینش مظهر طلب، عشق و تقاضا است و زن مظهر محبوبیت و معشوقیت مى باشد. مهریه از جانب مرد یک اظهار عشق و محبت فوق العاده براى زن مى باشد که حتى بالاتر از بخشش و هدیه هاى معمولى است.

یکی از معضلات اجتماعی که چندیست گریبان جامعه ما را گرفته و متاسفانه تا کنون هیچ برنامه جدی برای مهار و یا حداقل کنترل آن انجام نشده ، و بنظر می رسد نیاز به یکسری فرهنگ سازی های همه جانبه در خصوص آن خواهیم داشت ، بحث مهریه و نحوه تخصیص و پرداخت آن می باشد

به جرات می توان گفت با شرایط اقتصادی موجود و تغییرات محسوس در نحوه نگرش جامعه به ارزشها و ضد ارزشها و فاصله گیری با فرهنگ غنی امامان معصوم ( ع ) و ترس جوانان از ورود به مساله ازدواج ، فارغ از بحث این مقال برآن شدیم تا با بازنگری فلسفه مهریه در اسلام و روشن نمودن برخی زوایای پیدا و پنهان آن نسبت به موضوعات پیچیده ای که در کنار اخذ آن در مراجع قضایی بعضا گذرانده می شود ، خلا ء های قانونی موجود را به بوته تقد وارد نماییم .

براى این که هویت معنوى- نه اقتصادى- مهر روشن گردد لازم است برخى دستورات آسمانى که درباره تعیین صداق و تبیین کابین و مهر در احادیث آمده است مورد دقت قرار گیرد. براى نمونه اولین کابینى که براى مبدأ نسل کنونى بشر یعنى نکاح آدم وحوا (ع) معین شد آموزش احکام بود، چنان که بر اساس حدیثى که زراره از امام صادق (ع) نقل مى کند: خداوند به حضرت آدم فرمود: «رضاى من آن است که معارف دین مرا به او بیاموزى، آدم گفت: قبول کردم». همچنین گاهى رسول اکرم (ص) که صداق برخى اصحاب را تعلیم سوره اى از قرآن قرار مى داد.

به صورت خلاصه از دیگر موارد موجود در فلسفه وجود مهریه را می توان به شرح ذیل متذکر شد .

1مهریه تجلى فطرت و طبیعت است: هدیه دادن به محبوب به عنوان اظهار محبت و نشان دادن علاقه، امرى فطرى و طبیعى است که معمولا از سوى کسى که پیش قدم مى شود و طالب و یا خواستگار است ارایه مى گردد. این امر حتى در میان بسیارى از موجودات رایج است. مثلا مسأله اى که به تازگى کشف شده این است که زاغچه نو پس از بازدید آشیانه هاى مورد نظر به اتفاق همسر آینده اش به او یک حشره هدیه مى کند.

2 مهریه قانون عشق و جذب است: مرد از نظر آفرینش مظهر طلب، عشق و تقاضا است و زن مظهر محبوبیت و معشوقیت مى باشد. مهریه از جانب مرد یک اظهار عشق و محبت فوق العاده براى زن مى باشد که حتى بالاتر از بخشش و هدیه هاى معمولى است.

3مهریه پاداش و نشانه حیا و عزت زن است. مهر با حیا، عفت و عزت زن یک ریشه دارد. زن از لحاظ آفرینش نسبت به شهوت ها مقاوم تر است این ویژگى همواره به زن فرصت داده که دنبال مرد نرود و خود را رایگان در اختیار او قرار ندهد.

4مهریه باعث بقاى خانواده و مانع از فروپاشى آن است. برخى مردان هوس باز گاه بدون هیچ دلیلى همسر را ترک و زن دیگرى را که جوان تر و با نشاط تر است انتخاب مى کند. مهریه مانع عمده اى در مقابل این هوس رانى ها است. ( 1 ) .

5مهر باعث تعادل اقتصادى است. هر چند زن داراى استقلال مالى و اقتصادى از نظر اسلام است ولى به طور معمول در جوامع ابتکار عمل به دست مردان است. در صورت طلاق و جدایى احتمال این که زن بدون پشتوانه اقتصادى بماند بسیار زیاد است. وجود مهریه یک نوع احساس امنیت اقتصادى و پشتوانه براى زن مى باشد.(2)

نتیجه آن که: مهریه از نظر اسلام تنها جنبه مادى ندارد بلکه افزون بر آن، حکمت هاى دیگرى نیز در تعیین مهر نهفته است بنابراین نه تنها به زنان به عنوان کالا نگاه نشده بلکه ارزش و احترام زن به وسیله وضع و تأیید چنین قانونى محفوظ مانده است.

مهریه در قرآن

چنانکه از فرهنگ موضوعی قرآن کریم بر می‏آید کلمه‏ای مهر عینا در قرآن مجید به کار نرفته. بلکه در قرآن از مهر به عنوان صدقات‏ در آیه‏ی چهارم از نساء یاد شده و در آیات مختلف تحت عنوان اجورآمده و اطلاق اجور بیشتر در مورد متعه و ازدواج با کنیزان است. اما کلمه‏ی دیگری نیز که به جای مهر به کار می‏رود صداق‏، به فتح اول یا کسر اول است : مالی است که مرد در عقد ازدواج به زن می‏دهد . و آیه‏ی چهارم نساء به آن اشاره دارد: آتوا النساء صدُقاتهن نحلة‏ و بر آن جهت‏ به مهر صداق گفته یا صدقه گفته می‏شود که نشانه‏ی راستین بودن علاقه‏ی مرد است، بعضی از مفسرین مانند صاحب کشاف به این نکته تصریح کرده‏اند. مهر علاوه بر صداق و اجرت، فریضه نامیده می‏شود . و ان طلقتموهن من قبل ان تمسوهن و قد فرضتم لهن فریضة فنصف ما فرضتم .اما کلمه نحله در سوره‏ی نساء کاملا تصریح می‏کند که مهر هیچ عنوانی جز عنوان تقدیمی وعطیه و هدیه ندارد.

مقدار مهریه

امام باقر ( ع )  : الصداق ما تراضا علیه قل او کثر یعنی آنچه طرفین ازدواج به آن راضی می‏شوند کم باشد یا زیاد همان مهریه است. البته مهریه تا هر اندازه چه باشد اشکالی ندارد . سوره نساء آیه 20 و ان اردتم استبدال زوج مکان و آتیتم احداهن قنطارا فلا تاخذوا منه شیئا اتاخذونه بهتانا و اثما مبینا . اگر خواستید زنی را رها کرده و زنی دیگر به جای او اختیار کنید و مال بسیاری مهر او کرده‏اید البته نباید چیزی از او باز گیرید آیا بوسیله تهمت زدن به زن مهر او را می‏گیرند و این گناهی فاش و زشتی اینکار آشکار است . دلیل است ‏بر آن که زیاد بودن مهریه تا هر اندازه هیچ اشکالی ندارد. اما دلایل دیگری نیز هست که می‏تواند به صورت وجوب یا استحباب اندازه‏ی مهریه را تحدید کند. مثلا اگر زیاد بودن مهریه ایجاد عسر و حرج می‏کند یا اگر مانع ازدواج دختر باشد و او را به امر نامشروع به کشاند یا نوعی اسراف و تبذیر و تجملات ناروا در جامعه ایجاد کند . که برای تشخیص موارد آن‏ها باید به فتوای اهل فتوی مراجعه نمود. بهتر بود در این مسئله بجای آنکه این همه بر روی حد مهر تاکید شود که هیچ حدی ندارد (خصوصا در روزگار کنونی که بر اثر چشم و هم چشمی تعیین مهریه بالاتر موجب افتخار و سرافرازی است) بیشتر بر روی این مسئله تاکید شود که مهر مقداری تعیین شود که خود پسر توانایی آن را حتی در آن لحظه دارد.

ارتباط میان همسران، ارتباطی با ابعاد و اهداف چندگانه است که آرامش، مودت و رحمت در کنار تناسل و توالد از جمله اهداف آن است. البته برخی ها تفاوت میان مودت و رحمت را این گونه گفته اند که مودت همواره طرفینی است، در حالی که رحمت می تواند یک سویه باشد. بنابراین، مودت همانند خدمات متقابل زن و مرد به یکدیگر است، اما رحمت همانند احسان، ایثار و عفو یک سویه است و شخص در برابر رحمت خویش متوقع چیزی نیست. در آیه 189 سوره مبارکه اعراف ، هدف نخست از ازدواج و گرایش طبیعی میان زن و شوهر، سکونت دانسته شده که آرامش و اطمینان روحی و روانی میان زن و شوهر است. پس، ازدواج تندبادهایی را که بر مرد و زن می وزد به سکونت و آرامش تبدیل می کند و قلب و دل را آرام می سازد.

مرد و زن همانند دو سنگی هستند که ملاط مودت و رحمت، میان آنان پیوندی ناگسستنی ایجاد می کند و زمینه ساز آرامش و آسایش می شود. به این معنا که مودت و رحمتی که خداوند میان زن و شوهر ایجاد می کند، روان آنان را به سکونت و آرامش و تن ایشان را در کنار هم به آسایش می برد. بنابراین، به هر دو جنبه مادی و معنوی یکدیگر پاسخی درخور و مناسب می دهند و مکمل یکدیگر می شوند و هر یک دیگری را به کمال شایسته و بایسته اش می رساند.

اما عنصر اساسی در همسرداری ،که پایداری و ماندگاری آن را تضمین می کند، رحمت است که در آیات دیگر قرآن با واژگانی دیگر چون عفو ، احسان، ایثار و مانند آن بیان شده تا جلوه کمتری به این مسئله داد و ستد داده شود و از حدود و مرزهای عقود و معاملات صرف و محض مادی بیرون برد ؛ زیرا عقد نکاح و ازدواج هر چند به ظاهر به شکل معامله و داد و ستد است، ولی در باطن نمی توان آن را از مصادیق عقود و معاملات دیگر دانست، بلکه مصداقی از رحمت و محبت است. یکی از ویژگی های آموزه های قرآنی این است که زندگی بشر را در دو فاز تعریف و تبیین می کند که آن دو، فاز عدالت و احسان است. مرتبه عدالت مرتبه ای مرتبط با عقلانیت و مرتبه احسان مربوط به حوزه عاطفه و احساس است. از این رو در آموزه های قرآنی با دو دسته قوانین حقوقی و اصول اخلاقی مواجه می شویم. قوانین حقوقی با خاستگاه عقلانیت بر مدار عدالت می گردد، در حالی که اصول اخلاقی با خاستگاه عاطفه و احساس بر مدار احسان می چرخد.

آنچه برای تبیین مهریه و فلسفه وجودی آن بیان شد ، شاید تاثیر اندکی در چرخش نگرش حاکم بر جامعه باشد که مهریه را ضامن سلامت زندگی زناشویی میدانند ، اما بحث دیگری که در این بین مطرح است ، نگرش مرد و زن در این حوزه است که ، مردان به دنبال ندادن مهریه و زنان نیز در پی اخذ مهریه های سنگین هستند . با توجه به اوضاع و احوال حاکم بر مراجع قضایی و قوانینی که در این بین موجود است ، به راحتی در راهروهای دادگاههای خانواده با این پدیده مواجه هستیم که مردانی که قصد ندادن مهریه دارند با ابزار حق طلاق ، زنان را در قبال بخشیدن مهریه مستحق جدایی می دانند و محاکم نیز از نظر قانونی بیش از 110 سکه را به ذمه مرد نمیدانند . همین موارد در کنار راه کارهایی که برخی وکلای محترم دادگستری در این حوزه موکلان خود می آموزند ، از قبیل ابراز ادعاهای واهی اعسار برای مردان که با شهادت برخی دوستان و آشنایان در محاکم به سادگی قابل اثبات است ، و همچنین فرصتی که – بخاطر زمان های طولانی رسیدگی به این پرونده ها بخاطر حجم زیاد آن – در اختیار مردان قرار می گیرد تا به راحتی با انجام معامله های صوری نسبت به فرار از دین اقدام نمایند ، همه و همه باعث می شود تا زنان نیز در مقابل خود را به ابزار هایی از قبیل سنگینی مهریه و گذاردن شرایط بسیار سخت برای جوانان در ابتدای مراحل تشکیل زندگی مسلح نمایند .

در پایان با ذکر ماده اول قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء ، اختلاس و کلاهبرداری مصوب 15/9/1367 مجمع تشخیص مصلحت نظام به شرح زیر :

هر کس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکتها یا تجارتخانههای یا کارخانهها یا موسسات موهوم یا به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد یا به امور غیر واقع امیدوار نماید یا از حوادث و پیش مدهای غیر واقع بترساند و یا اسم و یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور و یا وسایل تقلبی دیگر وجوه و یا اموال یا اسناد یا حوالجات یا قبوض یا مفاصا حساب و امثال نها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد کلاهبردار محسوب و علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، به حبس از یک تا 7 سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم میشود .} این مهم را یادآور می شویم که مردانی که استطاعت پرداخت مهریه ای را که در سند رسمی ازدواج پذیرفته اند ، ندارند ، ویا با علم به اینکه با اوضاع و شرایط جامعه و توانمدیهای بالقوه نها نیز مجموعا او را قادر نمی سازد که اقدام به پرداخت حق زنان نماید ، به وضوح می تواند از مصادیق توسل به وسایل تقلبی برای اخذ اموال دیگران باشد که خود از مصادیق صریح کلاهبرداری است . و جا دارد محاکم محترم به این موارد نیز توجهات ویژه ای معطوف نمایند.

استفاده مردان از انواع ترفند های به ظاهر قانونی برای عدم پرداخت مهریه ( که از اموال قانونی و شرعی زنان می باشد ) ، آیا آنان را در زمره کلاهبرداران قرار نمیدهد ؟ آیا این فرمایش حضرت رسول اکرم ( ص ) موید همین مطلب نیست که می فرمایند : هر که زنی اختیار نماید و در خاطر داشته باشد که مهر او را نپردازد هنگام مرگ چون زنا کاران بمیرد . ( 3 ) – و آیا این فرمایش ما را به این مهم رهنمون نمی کند که اگر قصد پرداخت نداشته باشیم و یا توان پرداخت آن را نداشته باشیم ( چه هنگام عقد ازدواج و چه در زمان مطالبه مهریه از سوی زنان ) اصولا عقدی را به طور صحیح بوجود نیاورده ایم !!!

پی نوشت ها :

( 1 ) – زن در آیینه جلال و جمال، آیت الله جوادى آملى، نشر اسراء،ص43

(2)- شهید مطهرى، حقوق زن در اسلام، ص 102.

(3 ) نهج الفصاحه ص 1031 .